Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

ayələrin Şərhi

Bu ayələrdə qadınlar mövzusu təkrar ələ alınaraq onlarla əlaqədar başqa bəzi məsələlərə toxunulur. Bunun yanında "Onlarla yaxşı dolanın. Əgər onlardan xoşlanmırsınızsa, (bilin ki) bir şeydən xoşlanmağa bilərsiniz də, Allah onda bir çox xeyr qoymuş ola bilər." ifadəsi də bu ayələr arasında iştirak edir ki söz mövzusu ifadə, qadının ictimai həyatdakı yerinə bağlı Quran qaynaqlı bir təməl qanundur.

"Ey inananlar! Qadınların mallarını zorla/məcbur et miras almanıq sizə halal deyil."

Tarixdən və rəvayətlərdən əldə etdiyimiz məlumata görə cahiliyyə dövrü Ərəbləri, ölən kimsənin varislərin anası olmayan dul bərabər/yoldaşını miras malının bir parçası sayarlar və onu miras malı ilə birlikdə miras olaraq al/götürərdilər. Varislərdən biri bu dul qadının yüzünə bir paltar örtərək ona varis olardı. Arxasından əgər istəsə, mehir vermədən miras yolu ilə onunla evlənərdi. Əgər evlənmək istəməz isə, onu yanında alıkordu. İstəsə onu başqası ilə evləndirər, mihrinden faydalanardı. İstəsə nəşr/təzyiq ilə evlənməsini maneə törədərək özünü ölənə qədər yanında məbləğ və əgər varsa malına varis olardı.

Hərçənd ayə, zahirindən aydın olduğu qədəriylə cahiliyyə dövründə etibarlı olan bu ənənəs(n)i qadağan edir. Yəni qadınların miras malı kimi sayıldıqları və az əvvəl sözünü etdiyimiz ənənədən bəhs edirik. O halda bəzi təfsir alimlərinin söylədiyinə görə, ayə bu pis ənənəs(n)i məhrum etmək üçün enmişdir. Tək cümlənin sonunda iştirak edən "zorla/məcbur et" qeydi, bu qeyd istər şərh məqsədli, istər ihtirazi [nəzərdə tutulmayan xüsusları xaricləyici qeyd] qəbul edilsən, bu təfsir tərzi ilə uyğunlaşmaz.

Çünki əgər bu qeyd şərh məqsədli isə, bu miras qəbul edilmə ənənəs(n)i hər vaxt qadınların istəməməsinə baxmayaraq reallaşar mənasını verər ki, bunun belə olmadığı açıqdır. [Bəzi qadınlar, ərinin varislərinə olan maraq/əlaqə vs. səbəblərdən ötəri, bərabər/yoldaşının evindən ayrılmağı istəməyə bilərlər.] Əgər bu qeyd ihtirazi isə, bu mənanı verər: Əgər qadın istəmədiyi halda miras malı kimi icra olunursa, bu ənənə qadağandır; amma əgər qadının razılığı ilə olsa qadağan deyil. Halbuki vəziyyət belə də deyil; ayədən bu nəzərdə tutulmamışdır.

Bəli; söz mövzusu dul qadınlara miras yolu ilə əl mövzun tərəfindən, mallarına göz tikildiyi üçün evliliklərinə mane olma hərəkəti, hər vaxt və ya əksəriyyətlə onların istəklərinə baxmayaraq reallaşar. Ayənin zahirindən aydın olduğuna görə bu ayə, qadınların istəməmələrinə baxmayaraq onlardan miras al/götürməkdən nəhy etmə məqsədini daşıyır. Bu dul qadınların miras yolu ilə evlənmələrinə gəlincə, bu ənənə "Atalarınızın evləndiyi qadınlarla evlənməyin..." ayəs(n)i ilə qadağan edilir. Onları başqaları ilə evləndirib mehirlerine əl qoyma ənənəsini isə "Qadınlara öz qazandıqlarından bir nəsib vardır." (Nisa, 32) ayəs(n)i ilə bu mənas(n)ı verən digər ayələr qadağan edir. "...öz haqqlarında bilinən bir şəkildə etdiklərindən ötəri sizə bir günah yoxdur." (Bəqərə, 234) ayəs(n)i isə, bu əməliyyatların hamısının qadağan olduğuna dəlalət edər.

"...Qadınlara nəşr/təzyiq etməyin." cümləsində haqqında danışılan nəşr/təzyiq, qadının malına əl qoyma məqsədiylə evlilik etməsini maneə törədici nəşr/təzyiqdən başqa bir şeydir. Çünki bu ayədə iştirak edən "verdiyinizin bir qisimini ələ keçərmək üçün" ifadəsi göstərir ki buradakı məqsəd, nəşr/təzyiq edən böyük/ər tərəfindən vaxtilə verilmiş olan mihrin bir hissəsini geri al/götürməkdir; yoxsa qadının bu mehir yolu xaricində başqa yoldan malik olduğu mala əl qoymaq deyil. Qısacası bu ayə qadının özlərinin deyil, mallarının miras yolu ilə alınmasını qadağan edir. Bu səbəbdən ayədə mirasın qadınlara izafə edilmiş olması ya "emval=mallar" sözü təqdir edilərək reallaşmışdır və ya bu ifadə ağılı bir məcazdır.

"Açıq-aşkar bir ədəbsizlik etmədikcə, onlara verdiyiniz mihrin bir qisimini ələ keçərmək üçün qadınlara nəşr/təzyiq etməyin." Ayənin orijinalında keçən "la te'zuluhunne" ifadəsi, ya ayədə keçən "terisu=miras almanıq" hərəkətinə matuftur ki, təqdiri bucaqlımı belə olar: "Vela ən/en te'zuluhunne" [Bu səbəbdən ayənin mənas(n)ı belə olar: ...Qadınların mallarını zorla/məcbur et miras almanıq və onlara verdiyinizin bir qisimini ələ keçərməniz üçün nəşr/təzyiq etməniz sizə halal deyil.] Və ya bu ifadə "la yehillu lekum=size halal olmaz" ifadəsinə matuf bir qadağan və nəhydir. Çünki "la yehillu=helal olmaz" ifadəsi də qadağan mənasını daşıyır. Ayədəki "te'zuluhunne" sözünün kökü olan "azl" mane olma, nəşr/təzyiq etmə, sıxışdırma mənasını verər. Yenə ayədə keçən "fahişə", çox çirkin yol deməkdir və daha çox zina mənasında istifadə edilər.

Ayədə keçən "mubeyyine" sözü, "mutebeyyine" yəni açıq-aşkar mənasını verər. [Ayədə "mubeyyine" sözünün keçişli mənas(n)ı nəzərdə tutulmamışdır.] Necə ki Zəif elmi məlumatı Sibeveyhdən "batıra" sözündən if'al, tef'il, tefe'ul və istif'al qəliblərinə uyğunlaşdırılmış törəmələrin həm keçişli (işıqlandırmaq, açıq-aşkar etmək) həm də keçişsiz (aydın və açıq-aşkar olmaq) mənada istifadə edildiyi nəql edilmişdir. Ərəblər, "Eban'eş- şeyi, istebane, beyyene və tebeyyene" deyərlər və onunla mövzunun işıqlığa qovuşduğunu nəzərdə tutarlar və yenə "Ebentu'ş-şey'e, istebentuhu, beyyentuhu və tebeyyentuhu" deyərlər və onunla "mövzunu işıqlandırdım" mənasını nəzərdə tutarlar.

Ayə, nikah bağını həll edib çətinlikdən xilas ola bilmələri üçün mihrin bir hissəsini geri verməyə məcbur olsunlar deyə qadınlara hər hansı bir şəkildə nəşr/təzyiq edilməsini qadağan edir. Bu səbəbdən ərin bu məqsədlə bərabər/yoldaşına nəşr/təzyiq etməsi haramdır. Tək əgər qadın, açıq-aşkar bir ədəbsizlik etmişsə, o zaman əri bərabər/yoldaşına mihrin bir hissəsini geri verərək onu boşaması məqsədi ilə nəşr/təzyiq edə bilər. Bu ayə ilə mihrin bir hissəsini geri al/götürməyə bağlı bu ayə arasında ziddiyyət yoxdur: "Qadınlara verdiyiniz şeyin bir hissəsini geri almanıq sizə halal deyil. Amma əgər kişi və qadın, Allahın qoyduğu sərhədləri güdə bilməyəcəklərindən qorxsalar o başqa. Əgər qadın ilə ərin, Allahın qoyduğu sərhədləri güdə bilməyəcəklərindən qorxsanız, bu vəziyyətdə qadının boşanmaq üçün ərinə fidyə verməsində hər iki tərəf üçün də bir günah yoxdur." (Bəqərə, 229) Bu iki ayə arasında ziddiyyət deyil, məhdudlaşdırma vardır. Bu ayə, Bəqərə surəsindəki ayəs(n)i ədəbsizlik etmə vəziyyətiylə məhdudlaşdırır. Bəqərə surəsində haqqında danışılan mihrin bir qisimini geri vermə əməliyyatı, ər-arvad arasında qarşılıqlı razılıq ilə reallaşması vəziyyətinə aiddir. Bu səbəbdən o ayəyə bu ayə vasitəsilə sərhəd gətirilə bilməz.

"Onlarla yaxşı dolanın. Əgər onlardan xoşlanmırsınızsa, (bilin ki) bir şeydən xoşlanmağa bilərsiniz də, Allah onda bir çox xeyr qoymuş ola bilər."

Ayənin orijinalında keçən "bilinən" deyimi cəmiyyətdə yaşayan insanların bildikləri, yadırğamadıqları, xəbərsiz olmadıqları tərz deməkdir. Dolanma əmrinin maruf=iyilik deyimi ilə qeydlənmiş olması bunun, qadınlarla dolanmanın bu əmrə həmsöhbət olanların bildikləri bir tərzdə dolanma mənasında olduğunu ifadə etmək üçündür.

Kişilərin bildikləri və aralarında tanışları yaxşı dolanma budur: Hər biri cəmiyyətə iştirak edən bir təməl parçadır. Bu parça, növ arasında ümumi həmrəyliyi təmin etmək məqsədiylə qurulan insan cəmiyyətinin meydana gəlməsində digər parçalarla bərabər mövqedədir. Bu müddətdə hər kəsin üzərində öhdəçilik vardır. Hər kəs əlindən gələn səyi göstərərək cəmiyyətin ehtiyac duyduğu sahələrdə işləməli/çalışmalıdır. Əldə etdiyi şeyin lazımlı olan miqdarını özü üçün ayırmalı və sahib olduğu çoxluqları cəmiyyətə verməli və möhtac olduğu şeyləri ondan al/götürməlidir. Elə isə əgər cəmiyyətin hər hansı bir parçasına bunun xaricində bir tutum geyinilsə, -ki bu ancaq o parçanın müstəqilliyi ortadan qaldırılaraq nəşr/təzyiq altına alınmasıyla olar- o zaman bu parça, özündən faydalanılan lakin qarşılığında özünün heç bir fayda təmin etmədiyi asılı bir ünsür halına gəlir ki bu bir istisna olar.

Halbuki uca Allah, qadın-kişi bütün insanların eyni insan kökünün budaqları, eyni bəşəri təbiətin elementləri olduğunu açıqlamışdır. Cəmiyyət; meydana gəlməs(n)i baxımından buna olduğu kimi, eyni və bərabər şəkildə o birisinə də möhtacdır. Necə ki uca Allah "Hamınız bir-birinizdənsiniz." (Nisa, 25) buyurur. Bu vəziyyət hər iki cinsin fərqli xüsusiyyətlərə sahib olması ilə ziddiyyət təşkil etməz. Məsələn, kişilər ümumiyyətlə şiddət və güc xüsusiyyətinə sahibkən, qadınlar təbii olaraq incəlik və romantiklik xüsusiyyətlərinə sahibdirlər. Çünki insan təbiəti gərək təbii, gərəksə ictimai həyatında həm şiddətin və gücün ortaya çıxmasına, həm də sevginin və mərhəmətin məşhurluğuna möhtacdır. Hər iki növ xüsusiyyət, insan cəmiyyətində ümumi çəkiliş və itələnəm əməliyyatının məzhərləridir.

Bu səbəbdən cəmiyyətdə hər iki zümrə ağırlıq və təsir baxımından tarazlıqdadır. Necə ki kişi zümrəsinin fərdləri bu meydana gəlmiş quruluş içində ağırlıq və təsir baxımından bərabərdirlər; halbuki güclülük-zəiflik, müdriklik-cahillik, ağıllılıq-axmaqlıq, kiçiklik-böyüklük, idarə edənlik-idarə olunanlıq, xidmət edilənlik-xidmət edənlik, şərəflilik-şərəfsizlik kimi təbii və ictimai xüsusiyyətlərdə bir-birlərindən fərqlidirlər.

İşdə bu hökm, heç çaşmadan fitrət ənənəs(n)i üzrə hərəkət edən balanslı cəmiyyətin anlayışından qaynaqlanan hökmdür. İslam da cəmiyyətin belini istiqamətləndirmiş, donqarını xərcmişdir. Bu səbəbdən İslam cəmiyyətində yaxşı dolanma barəsində bərabərlilik hökmünün etibarlılığı qaçınılmazdır. Bizim ictimai azadlıq, qadınlar eynilə kişilər kimi azaddırlar dediyimiz, işdə budur. Bunun mahiyyəti budur: İnsan, insan olması hasebi ilə düşüncə və iradə sahibidir. Müstəqil iradəsi ilə özünə faydalı olanı, zərərli olana seçim edə bilmə haqqına malikdir. Sonra topluma girincə də -cəmiyyətin xoşbəxtliyi ilə zidd düşmədiyi müddətcə- sərbəst şəkildə istədiyi seçimləri edə bilər. Bunun üçün nə bir maneə törətməyə uğrayar, nə də iradəsi xaricində başqalarına asılı olar.

Bu vəziyyət, daha əvvəl ifadə edildiyi kimi, zümrələrdən birinin və ya bir zümrənin bəzi fərdlərinin bəzi imtiyazlara sahib olmaları və ya bəzi im-tiyazlardan məhrum olmaları ilə ziddiyyət təşkil etməz. Məsələn İslama görə mühakimə, hökumət etmə, cihad və qadınların dolanışığını boynuna götürmə kimi vəzifələrin kişilərə məxsus olmaları və yenə buluğa çatmamış uşaqların etiraflarının etibarsızlığı, alış-vermə müqavilələrinin etibarsızlığı və heç bir öhdəçiliklə həmsöhbət sayılmamaları kimi... Bunların hamısı cəmiyyətdə fərqli ağırlığı olan zümrələrin və fərdlərin bu fərqliliklərinə bağlı olaraq həmsöhbət olduqları xüsusi hökmlərdir. Amma bunun əvvəlində hamısı insan olma baxımından cəmiyyətdə bərabər ağırlığa sahibdirlər. Bu bərabər ağırlığın təməl dayağı hər kəsin düşüncə və iradə sahibi olmasıdır.

Bu fərqli xüsusiyyətlərin varlığı sırf İslam şəriətinə məxsus deyil. Bu fərqli xüsusiyyətlərə bütün mədəni qanunlarda, bütün ictimai ənənələrdə, hətta primitiv cəmiyyətlərin ənənələrində az ya da çox rast gəlinər. Tək fərqli olarlar. Bütün bu xüsusiyyətləri bir yerdə ifadə edən söz, izah edildiyi üzrə "Onlarla yaxşı dolanın" ayəsidir.

"Əgər onlardan xoşlanmırsınızsa (bilin ki,) bir şeydən xoşlanmağa bilərsiniz də, Allah onda bir çox xeyr qoymuş ola bilər." Bu ayə, bilinən bir şeyi şübhəli və olabiləcək bir şey şəklində izah etmə üsuluna nümunə meydana gətirər. Bu üslub, həmsöhbətin fanatizm duyğusunu oyandırmaqdan qaçınmaq üçün istifadə edilər. Bu ayədə olduğu kimi: "Müşriklərə 'Göylərdən enən və yerdən çıxan ruziləri sizə təqdim edən kimdir?' deyə soruş. Sonra da ki, 'Allah təqdim edir. Elə isə biz və ya siz, ikimizdən biri doğru yol üzərində və ya açıq bir pozğunluq içindədir.' Də ki: 'Nə bizim cinayətlər/günahlarımız sizə soruşulacaq və nə sizin etdikləriniz bizə soruşulacaq." (Səba, 24-25)

O günlərdə, yəni Quranın endiyi dövrdə cəmiyyət, qadını gerçək yerinə qoymur, onun qatqı sahibi bir təməl parça olaraq cəmiyyətə gir-mesini istəmirdi. Hətta o günün suveren cəmiyyətləri qadın mövzusunda ikiyə ayrılırdılar. Qadını ya cəmiyyət xarici, varlığından yaralanılacaq, qəza və parazit bir varlıq qəbul edirdilər və ya onu uşaqlar və dəlilər kimi insanlıq xüsusiyyətləri baxımından əskik bir varlıq sayırdılar. Üstəlik bu əskik varlıq heç bir zaman insanlıq səviyyəsinə çıkamayaca-ğı üçün davamlı asılılıq və suverenlik altında yaşamalı idi. Uca Allahın "əgər onlardan xoşlanmırsınızsa" deyə buyuraraq xoşlanma-mayı onları evləndirməklə deyil də birbaşa özləri ilə irti-batlandırması, o günün cəmiyyətindəki bu anlayışa işarə etmək üçün ola bilər.

"Əgər bir bərabər/yoldaşınızı buraxıb yerinə başqa bir bərabər/yoldaş al/götürmək istəsəniz..." Ayənin orijinalında keçən "istibdal" sözü, sözün "istif'al" qəlibinə uyğunlaşdırılmış şəkli və "əvəz istəmək" deməkdir. Ayə içindəki mənas(n)ı "bir bərabər/yoldaşı başqa bir bərabər/yoldaşın yerinə qoymaq" ola bilər. Ya da kompensasiya [sözə müsbət bir məna yükləmək] qabilindən əvəzi olsun deyə bir qadının yerinə başqa bir qadını qoymaq kimi bir mənanı verir. Buna görə həm "eredtum=isterseniz" deyilir, həm də istəyə və diləmə mənas(n)ı ehtiva edən "istibdal" sözü istifadə edilir. Buna görə bu ifadənin mənas(n)ı "əgər istibdal yolu ilə (əvəzi olsun deyə) bir bərabər/yoldaşın yerinə başqa bir bərabər/yoldaş qoymaq istəsəniz" formasındadır.

Ayənin orijinalında keçən "buhtan" sözü, insanı çaşdıran, heyrətə salan şey deməkdir. Daha çox yalan söz üçün istifadə edilər. Halbuki bu söz əslində məsdərdir və ayədə mihrin bir hissəsini al/götürmə hərəkəti ilə əlaqədar olaraq istifadə edilmişdir. Bu söz, "adla" sözü kimi "te'huzu-ne=alma" hərəkətinin halıdır. Ayədəki "al/götürərsinizmi?" şəklindəki sual olamsızlama və inkar məqsədli sualdır [yəni siz bu işi etməzsənin deyilmək istənir].

Bu səbəbdən ayənin mənas(n)ı belədir: Əgər bir bərabər/yoldaşınızı boşayıb yerinə başqa bir qadın ilə evlənmək istəyirsinizsə, boşamaq istədiyiniz qadına evlənərkən verdiyiniz mehirden heç bir şey geri al/götürməyin. Verdiyiniz mehir nə qədər çox və geri al/götürəcəyiniz hissə nə qədər az olursa olsun belə bir yola baş vurmayın.

"Onu necə geri al/götürərsiniz, halbuki sizlər bir-birinizlə qaynaşmışdınılıq..." Ayədəki sual, qarışıqlıq ifadə edər. Ayədə keçən "efza" hərəkətinin məsdəri olan "ifza" sözü, yapışıq bir-birlikdəlik mənas(n)ı verər. Əsli "boşluq, genişlik" mənasını verən "fəza" sözüdür.

Söz mövzusu mihrin bir hissəsini geri al/götürmə əməliyyatı, zülm və haqsızlıq yolu ilə olduğu və tətbiq olunduğu vəziyyət yaxınlıq və birlikdəlik vəziyyəti olduğu üçün bu vəziyyət çaşmanın yerində olmasını tələb etmişdir. Çünki bərabər/yoldaşlar evliliyin təmin etdiyi birləşdirmə və yaxınlaşdırma sayəsində bir tək fərd kimi olarlar. Belə olunca bir adamın öz-özünə zülm etməsi, əziyyət etməsi və ya bir hissəsinin o biri hissəsinə əziyyət etməsi çaşdırıcı olar.

"Və onlar sizdən çox möhkəm bir söz al/götürmüşlər idi." Ayənin zahirindən aydın olduğu qədəriylə, "möhkəm söz"dən məqsəd, kişinin nikah axdı vs. ilə gücləndirdiyi bağdır. Bu bağın gərəklərindən biri, nikah əsnasında təyin olunan və qadının kişidən al/götürmək haqqına sahib olduğu mehirdir.

Bəzilərinin dediklərinə görə buradakı "möhkəm söz"dən məqsəd, uca Allahın Bəqərə surəsinin 229. ayəsində buyurduğu kimi "qadınları ya qanuni şəkildə tutmaq və ya yaxşılıqla buraxmaq" istiqamətində qadın üçün kişidən alınan təəhhüddür. Bəzilərinə görə də bundan məqsəd, evləndir doğan şəri halallıq hökmüdür. Bu iki şərhin də ayənin zahiri ilə uyğunlaşmaqdan uzaq olduğu çox açıqdır.