Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

BAŞQA BİR ELMİ ARAŞDIRMA

Günümüzə qədər əldə edilən tarixi sənədlərin sübut etdiyinə görə, nikah və evlilik hər növ cəmiyyətdə davamlı etibarlı olan ictimai ənənələr arasındadır. Bu da bu ənənənin fitri olduğunu göstərər.

Ayrıca bunun ən güclü dəlili, daha əvvəl təkrarladığımız kimi, kişi ilə qadının strukturca olaraq çıxarma və doğurma orqanları ilə bəzənmiş olmalarıdır. Kişi ilə qadın bu hədəfə istiqamətli arzu baxımından bərabərdirlər. Tək qadında çox olaraq əmizdirmə cihazı ilə uşaq yetişdirməyə əlverişli fitri duyğular vardır.

Bunların yanında insan quruluşunda başqa instinktlər də vardır. Bu instinktlər övladları sevməyi etina etdirərlər, insana soyunun davamlılığı nisbətində öz varlığının davam edəcəyi duyğusunu bir təbii qanun olaraq qəbul etdirərlər, kişi ilə qadının bir-birləri üçün hüzur/dinclik qaynağı olduqlarının şüuruna çatdırarlar, mülkiyyət və əmək bölgüsü qanunundan sonra miras qanununa da hörmət etməyi təmin edərlər və ailə yuvası qurmanın gərəyini peyvəndlərlər.

Ümumi mənada bu fitri qanunlara və hökmlərə hörmət edən cəmiyyətlərin bu ya da bu şəkildə evlilik sünnəsini və xüsusi bir evlilik ənənəsini mənimsəmələri qaçınılmazdır. Bu mənada ki, qadın ilə kişi arasındakı cinsi əlaqələr nesepleri qarışdıracaq bir naməlumluğa gətirib çıxarmamalıdır. Zinanın və fahişəliyin məşhur hala gəlməsinin gətirib çıxaracağı cəmiyyət sağlamlığı və uşaq əldə etmə gücünün pozulmasının tibb sahəsindəki tədbirlərlə önlənə biləcəyi fərz edilsə belə nesep qarışıqlığının önünə keçilə bilməsi cinsi əlaqələrin evlilik intizamına bağlanmasına ehtiyacı vardır.

Bunlar, ümumi mənada evlilik ənənəsini qüvvədə tutan bütün millətlərin güddüyü qanunlardır. Bu millətlər istər birarvadlılığı, istər bir kişinin çox sayda qadınla evlənə bilməsini, istər bir qadının çox sayda kişilə və istər birdən çox kişinin birdən çox qadınla evlənmələrini mənimsəmiş olsunlar fərq etməz. Bu millətlər ənənələri arasındakı bu fərqliliklərə baxmayaraq evlilik müəssisəsini, bərabər/yoldaşlar arası bağlılıq və birlikdəlikdən ibarət olan təməl xüsusiyyəti ilə qəbul edərlər.

Evliliyi təklif edən insan fitrətinin ilk nifrət etdiyi şey, soyu qurudan və nesepleri karmakarışık hala gətirən fahişəlik və zinadır. Bu nifrətin əlamətləri fərqli millətlərdə və dəyişik cəmiyyətlərdə görülməkdədir. Qadın-kişi əlaqələrində tam bir başı boşluq yaşayan millətlərdə belə bu nifrətin izləri vardır. Bu millətlər bu sərhədsiz cinsi başı boşluqları narahatlıq ilə qarşılayırlar. Bu səbəb ilə nesep hökmlərini təşkil edən qanunlar sayəsində yaşadıqlarını görürük.

İnsanoğlu evlənmə ənənəsini mənimsəməklə birlikdə təbii impulslarının təsiri ilə bu ənənənin sərhədləri içində qalmır. Özünə nə xaricini nə də qohumu qadağan edir. Kişilər şəhvət impulsu ilə qız, bacı, ana və digər yaxınlarla yatağa girməmə qadağanını tanımaydıqları kimi qadınlar da atalarla, qardaşlarla, oğullarla cinsi əlaqəyə girməkdən çəkinmir. Tarix bizə gərək inkişaf etmiş böyük millətlərdə, gərəksə primitiv millətlərdə analarla, bacılarla, qızlarla və digər yaxınlarla cinsi əlaqələr qurulduğunu isbat edir. İndiki vaxtda da mədəni millətlərdə qardaşlar arasında, atalar ilə qızlar arasında və digər ailə içi fərdlər arasında zinanın məşhur olduğuna dair qəti məlumatlar al/götürürük. Demək ki, şəhvət impulsunun qarşısında heç bir şey dayana bilmir. Əgər bu millətlərdə analarla, bacılarla, qızlar ilə və digər ailə içi fərdlərlə yatağa girməkdən qaçınılırsa, bu qaçınma duyğusu, köhnə bəzi milli ədəb və ənənə qaydalarından miras qalmışdır.

Əgər İslamın evliliyi təşkil edən qaydaları, dünyada bu mövzuda etibarlı olan digər qanunlarla və ənənələrlə müqayisə edilsə və üzərlərində insafla düşünülsə, bu qaydaların nesepleri və digər fitri faydaları qorumada ən incə və ən/en zəmanətli vasvasılığı göstərdikləri görülər. İslamın evliliyə və onun uzadılmalarına bağlı bütün hökmləri, nesepleri qoruma və zina yolunu bağlama məqsədinə dönükdür.

Bu hökmlərin içində birbaşa nesep təmizliyini qoruyan hökm, evli qadınların evlənmə qadağanıdır. Beləcə bir qadının eyni anda birdən çox kişilə evlənməsi önlənmiş olur. Çünki belə bir evlilik, nesep təmizliyini yox edər. Boşanmış qadınların iddet gözləmələri yolundakı qaydanın səbəbi də budur. Boşanan qadınlar özlərini üç ay boyunca müşahidə altında tutaraq spermaların rəhmlərində bir-birinə qarışmasına meydan verməmiş olarlar.

Yuxarıda oxuduğumuz evlilik qadağanı ayəsində on dörd zümrə olaraq sayılan digər evlənilməsi qadağan qadınların evlilik qadağan edərinin səbəbi isə, zina qapısını bağlamaqdır. Çünki ailə içində yaşayan insanın ən çox birlikdə olduğu, bir yerdə yaşadığı, davamlı və sərhədsiz yaxınlıqda yaşadığı qadınlar, bu on dörd zümrədir. Davamlı birlikdəlik və möhkəm birlik, nəfsin o qadınlara tam mənas(n)ı ilə yönəlməsini, kişi düşüncəsinin onların üzərində sıxlaşmasını tələb edir. Bu da heyvani duyğuların və şəhvət instinktinin oyanmasına gətirib çıxarar, insanı canının arzu etdiyinə doğru itələyər və nəfsinin bu arzu qarşısındakı müqavimətini qırar. Qadağan bir qoru ətrafında gəzən kimsənin hər an o qoruya dalması olabiləcəkdir.

Bundan ötəri bu qadınlar haqqında yalnız zina qadağanı ilə ye-tinilmemesi gərəkmişdir. Çünki davamlı birlikdəlik, nəfsin ard-arda təkrarlanan qışqırtmaları, arxa arxaya basdıran arzular insana, bir dəfəlik zina qadağanı ilə qorunma imkanı verməz.

Bunun yerinə bu ailə içi yaxınlarla cinsi əlaqəyə girişmənin əsaslı qadağan edilməsi və bunun dini tərbiyə ilə gücləndirməsi lazımlı idi. Məqsəd bu qadınlara çatıb onları ələ keçərməyə istiqamətli ümidsizlik ürəklərə yerləşsin, bu ümidsizlik onlara yönələcək şəhvəti öldürsün, kökünü kəssin, qaynağını qurutsun. Necə ki Müsəlmanların əzici bir əksəriyyətində bu hədəfin reallaşdığını görürük. Fahişəlik düşkünü və pisliklərə batmış Müsəlmanların belə ailə içi yaxınları ilə fahişəlik etmənin, anaları və qızları ilə yatağa girmənin ağıllarına belə gəlmədiyini müşahidə edirik. Əgər belə olmasaydı heç bir ev zinadan, fahişəlikdən və digər cinsi pozğunluqlardan xilas ola bilməzdi.

Kənar yandan İslam ailə içi yaxınlar xaricindəki qadınlara istiqamətli zinanın da önünü bağladı. Bunun üçün qadına bağlı geyinmə zəruriliyi gətirdi və qadın ilə kişinin qarışıq yaşamasını qadağan etdi. Əgər bu tədbirlər gətirilməsəydi, sırf zinanı qadağan etməklə insanla bu iyrənc pislik arasına maneə qon/qoyula bilməzdi. Ortada iki qəşəngdən biri var: Ya qadınlarla kişilərin qarışıq yaşamaları qadağan edilər. Necə ki qadınların bir seqmenti üçün bu tədbirə müraciət edilmişdir. Ya da qadına çatmaqdan ümid kəsdirilər və bu ümidsizlik ürəklərə əsaslı bir qadağan etmə ilə yerləşdirilər, insanlar bu anlayışla tərbiyə edilərək bu inancı içlərinə həzm etmələri təmin edilər. Belə ki insan, bu inancın tapdalandığını ətrafında görməz, qulaqları belə bir alçaqlıq eşitməz və belə bir şey etmək ağılının ucundan keçməz.

Bunun praktik təsdiqlənməsi, Qərb cəmiyyətlərinin gözlərəmiyin qarşısında dayanan vəziyyətidir. Bu Xristian cəmiyyətlər, zinanın haram olduğuna inanırlar və birdən çox qadınla evlənməyi zinaya yaxın bir cinayət/günah sayırlar. İşdə bu Xristianlar, qadınlar ilə kişilərin qarışıq yaşamasını sərbəst buraxdılar. Bunun nəticəsində zina qısa zamanda cəmiyyətlərində elə yayıldı ki, aralarında min adamda bir adam belə bu xəstəlikdən yaxanı qurtara bilmir. Yenə oralardakı min adamdan biri belə, övladlarının öz sulbünden olduğuna qəti olaraq inana bilmir. Arxasından bu xəstəlik sahəsini genişlədərək kişilər ilə bacıları, qızları, anaları arasında əlaqələrə yayıldı. Sonra kişilər arasında, kişilər ilə oğulları arasında, cavanlar arasında əlaqələr al/götürdü getdi. Sonra... Sonra... İş o raddeye vardı ki, Uca Allahın hüzur/dinclik qaynağı, insanlığın onurğasını tik tutan bir nemət və həyatın sevinci olaraq yaratdığı qadınlar, hər cür siyasət, iqtisadiyyat və ictimai intriqalarda yem olaraq istifadə edilən bir tələ, fərdi və ictimai həyatı degenerasiya edən hər cür çirkli məqsədin vasitəs(n)i halına gəldilər. Bunların nəticəs(n)i olaraq insan həyatı xəyali bir arzuya çevrildi, sözün tam mənas(n)ı ilə oyun və əyləncə halına gəldi. Açılan cırığı bağlayacaq yamaq ol/tapılmaz oldu.

İşdə İslamın, evlənilməsi qətiliklə və ya şərtə bağlı olaraq qadağan edilən qadınların evlilik qadağanlarını söykədiyi və yalnız iffətli qadınlarla evlənməyi caiz görərkən güddüyü qanun budur.

Bu hökmün ailə içi zinanın maneə törədilməsindəki təsiri, hicabın zinanın cəmiyyətdə yayılmasını maneə törətmədəki təsiri kimidir.

Daha əvvəl toxunduğumuz kimi, "Evlərinizdə və himayəniz altında olan ögey qızlarınız..." ayəs(n)i müəyyən nisbətdə bu hikmətə işarə etmir deyil. Qadağan etmə ayəsinin sonundakı "Allah sizdən yüngülləşdirmək istər; çünki insan zəif yaradılmışdır." ifadəsinin də bu hikmətə işarə sayılması mümkündür. Çünki bu on dörd qadın zümrəsinin qətiliklə evlilik qadağanı əhatəsinə alınmaları, onlara istiqamətli arzuya, meylə və imkan olması halında əldə etmə cəhdinə qarşı müqavimət göstərmə yükünü insanın çiyinlərindən endirməkdədir. İnsan eqoist meyllər və şəhvani arzular qarşısında zəif yaradılmışdır. Necə ki bir ayədə qadınlar üçün "Sizin hiylələriniz yamandır." (Yusuf, 28) buyurulur.

Ən çətin və acı/ağrılı səbirlərdən biri insanın bir və ya daha çox sayda xarici qadınla bir yerdə yaşaması, tənhada və sıxlıq/izdiham içində onlarla yan-yana ol/tapılması, gecə gündüz onlarla birlikdə olaraq zaman zaman onların incə işarələri və şirin hərəkətləri ilə gözləri və qulaqları dolduqdan sonra nəfsinin onlara istiqamətli qışqırtmalarına qarşı müqavimət göstərməsi və içindən gələn arzuya cavab verməməsidir. Söz mövzusu olan ehtiyac iki təməl ehtiyacın, yəni yemək ehtiyacı ilə cinsi təmin ehtiyaclarının biridir. Digər ehtiyaclar bunlara sadələşdirilən, ikinci dərəcədən ehtiyaclardır.

Peyğəmbərimiz (s. a. a); "Kim evlənsə dininin yarısını qoruma altına almış olar. Digər yarısı haqqında Allahdan qorxsun. "[36] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> buyurarkən yəqin bu gerçəyə işarə etmək istəmişdir.

29- Ey inananlar! Qarşılıqlı razılıqla edilən ticarət müstəsna, aranızda mallarınızı batil (haqsız və haram yol) ilə yeməyin və özünüzü öldürməyin. Allah, heç şübhəsiz sizə qarşı mərhəmətlidir.



30- Kim həddi aşaraq və zülm edərək bunu etsə, yaxın zamanda onu atəşdə yalvarıq; bu Allaha çox asandır.

ayələrin şərhi

Oxuduğumuz ayələrlə daha əvvəlki ayələr arasında az da olsa bir bənzərlik var. Çünki bu ayələrdə batil yollarla mal yemək qadağan edilərkən daha əvvəlki ayələrdə nəşr/təzyiq və qayda dişləyə yolu ilə qadınların mehirlerinin məğlub et/yeyilməsi qadağan edilirdi. Buna görə bu ayələrdə xüsusidən ümumiyə keçiş vardır.

"Ey inananlar!... aranızda mallarınızı batil (haqsız və haram yol) ilə yeməyin." Ayənin orijinalında keçən "təkili" hərəkətinin məsdəri olan "ekl=yemek" sözünün mənas(n)ı hər kəs tərəfindən bilinməkdə və məsələn qida maddələrini ağıza qoyub udmaq surətiylə istehlak etmək deməkdir. Sözdə ələ keçərib istehlak etmək mənas(n)ı olduğu üçün Ərəblər, "Ekeletin narı el-hatebe=ateş odunu yeddi." deyərlər. Bu ifadədə atəşin odunu yandıraraq yox etməsi, bir qida maddəsini ağızına qoyub udan kimsənin o maddəni istehlak etməsinə bənzədilir.

Bunun yanında yenə Ərəblər, "Ekele fulanun el-male=falanca bu malı yeddi." deyərlər. Yəni adam o malı ələ keçərərək onda qənaətdə ol/tapıldı. Bu ifadə ilə sözün lüğət mənas(n)ı arasındakı əlaqə budur: Obyektləri qənaət altına almanın təməl məqsədi onlarla bəslənməkdir. Çünki bəslənmə insanın varlığını davam etdirməsində ən böyük və imtina edilməz ehtiyacdır. Buna görə bir malda qənaətdə ol/tapılmaq hərəkəti "yemək" hərəkəti ilə ifadə edilmişdir. Tək hər qənaət bu mənanı verməz. Yalnız mülkiyyəti ələ keçərmə kimi yollarla başqasının əl qoymasına imkan buraxmayacaq şəkildə mala əl qoyma formasındakı qənaət bu mənanı verər. Sanki adam mala suveren olub onda qənaətdə ol/tapılmaqla eynilə qida maddəsini yeyənin bu maddəni istehlak etməsi kimi söz mövzusu malı istehlak edir.

Ayədə keçən "batil" sözü, doğru və ağla uyğun bir məqsədi ehtiva etməyən hərəkət deməkdir. Ayədə keçən "ticarət" sözü isə qar/qazanc məqsədi ilə sərmayə üzərində qənaət etmək deməkdir. Ragıp əl-İsfa-hani, əl-Tədris planı adlı əsərində sözün bu mənasına toxunduqdan sonra, "Ərəbcədə 'də' hərfindən sonra 'cim' hərfinin istifadə edildiyi bundan başqa bir söz yoxdur." deyir. Bu səbəbdən bu söz həm sat-mayı, həm də satın almağı ehtiva edən rəftar üçün istifadə edilər.

Oxuduğumuz ayələrin birincisində, "mallarınızı batil ilə yeməyin." ifadəsi, "aranızda" qeydi ilə qeydləndirilir. Adamların malın başında toplanmaları və onu aralarına al/götürmələri mənasını verən bu qeyd, qadağan edilən mal yemə hərəkətinin adamlar arasında dolaşdırılması və əl dəyişdirilməsi surətiylə birindən digərinə keçməsi vəziyyətində reallaşmasına işarə və ya dəlalət mənas(n)ı daşıyır. "Aranızda mallarınızı... yeməyin." ifadəsinin "batil" qeydi ilə qeydləndikdən sonrakı mənas(n)ı, cəmiyyətə xoşbəxtlik və müvəffəqiyyət təmin etməyən, tərsinə onu narahatlığa və həlaka sürüyən, mal ilə əlaqədar əl dəyişdirici əməliyyatları qadağan etməkdir. Bunlar dinin batil saydığı əməliyyatlardır; faizçilik, qumar; çaxıl daşları və xurma nüvələri ilə satmaq kimi hiyləçi satışlardır. [Satılan və ya qarşılığında veriləcək şey, iki tərəf və ya bir tərəf üçün müəyyən olmazsa, məsələn atılan çaxıl daşlar və xurma nüvələri hansı cinsin üzərinə düşsə, müəyyən miqdar pul qarşılığında alıcıya verilməsi kimi edilən rəftarlara "garari=aldatıcı rəftarlar" deyilir.]

Buna görə, "Qarşılıqlı razılıqla edilən ticarət müstəsna." ifadəsinin meydana gətirdiyi istisna, munkatı=kopuk istisnadır; yəni istisna edilən şey, özündən istisna edilənin cinsindən deyil. Bu istisnaya, meydana çıxan bir şübhəni aradan qaldırmaq məqsədi ilə yer verilir. Batil üsullarla mal yemə hərəkəti qadağan edilincə -ki, nizamı xarab cəmiyyətdə görülən və malların əldən ələ keçməsini təmin edən faizçilik, hiyləçi satışlar və qumar kimi əməliyyatlar şəriətə görə batildir- bu vəziyyətin cəmiyyətin təməllərini sarsıdacağı, onu parçalayacağı və buna görə insanların məhv olacağı sanıla bilər.

İşdə bu şübhəyə cavab olsun deyə cəmiyyətin birliyini gücləndirəcək, onurğasını tik tutacaq və istiqamətini qoruyacaq əməliyyat növünün nə olduğu bildirilir. Bu əməliyyat növü isə, qarşılıqlı razılığa söykən/dözən, cəmiyyətin ehtiyacını qarşılayıcı, sağlam bir əməliyyat növü olan ticarətdir.

Bu istisna, bu ayədəki istisnanın bir bənzəridir: "O gün nə mal fayda verər və nə də övlad. Təmiz bir ürəklə Allahın hüzur/dincliyinə gələn xaric." (Şuəra, 89) Bu ayədə qiyamət günü malın və övladların insana fayda verməyəcəkləri vurğulandığı üçün o gün müvəffəqiyyət və qurtuluşun əsla söz mövzusu ola bilməyəcəyi ağla gələ bilər. Çünki insana ən çox faydalı olan varlıqlar mal və övladlardır. Bunlar hesabdan düşüb təsirini itirincə, ortada ümidsizlikdən başqa bir şey qalmaz. İşdə buna görə bu şübhəyə cavab verilərək orada tam mənas(n)ı ilə faydalı olan başqa bir şeyin olduğu da bildirilir. Tək bu çox faydalı şey, mal və övlad cinsindən bir şey deyil; o şey təmiz bir ürəkdir.

İzah etdiyimiz şəkildə buradakı istisnanın munkatı=kopuk istisna növündən olması ayənin axışına və də "batil ilə" qeydinin əsl bir qeyd olmasına uyğun düşər. Eynilə bu ayədəki batil qeydi kimi: "Mallarınızı aranızda batillə (haqsızlıqla) yeməyin və bilə-bilə insanların mallarından bir hissəsini yeməniz üçün onları hakimlərə köçürməyin." (Bəqərə, 188) Buna görə bu ayəyə mülkiyyəti tələb edən və malda qənaət səlahiyyətini təmin edən ticarət xaricindəki məsələn hədiyyə, mehir vermə, sülh etmə (razılaşma), cüale (mükafat vədində ol/tapılaraq bir şey vermək) və miras kimi digər doğru əməliyyatlar və qanuni işlər vasitəsilə bir məhdudlaşdırma gətirilə bilməz.

Bəzilərinin dediyinə görə isə buradakı istisna, muttasıl istisnadır. Yəni istisna edilən şey, özündən istisna edilən şeyin cinsindəndir və "batil ilə" qeydi də şərh məqsədli bir qeyddir; özündən istisna edilən şeyin, istisnanın çıxışından və qadağanın qon/qoyulmasından sonrakı vəziyyətini ifadə etmək üçün gətirilmişdir. Buna görə ayənin mənas(n)ı budur: Mallarınızı aranızda yalnız qarşılıqlı razılığa söykənən ticarət yolu ilə yeyin. Çünki əgər mallarınızı ticarət xarici bir üsulla yersinizsə, bu batil yoldan mal yemək olar ki, bu da qadağan edilmişdir. Bu ifadə eynilə, "Yetimi haqsız yerə döyməyin, yalnız tərbiyə etmək üçün döyün." demək kimidir. Bu ifadə tərzi, hər nə qədər dil alimləri tərəfindən bilinən və etibarlı sayılan bir ifadə tərzidir; ancaq daha əvvəl dediyimiz kimi istisnanın munkatı=kopuk istisna olması ayənin axışına daha uyğundur.

Bəzilərinə görə buradakı qadağan etmənin məqsədi, malın Allahın razılığına zidd şəkildə istifadə edilməsinin məhrum edilməsi və "ticarət"dən də məqsəd, malın Allahın razılığına uyğun tərzdə istifadə edilməsidir.

Bəzilərinə görə də bu ayə başqasının malının qarşılıqsız olaraq məğlub et/yeyilməsini mütləq mənada qadağan edir. Necə ki bu ayə endikdən sonra Müsəlmanlar bir başqasının evində yemək yeməkdən çəkinməyə başladıyarlar. Bunun üzərinə bu ayə Nur surəsindəki bu ayələ neshedildi: "Sizlər də övladlarınızın, atalarınızın... evlərində bir yerdə və ya ayrı-ayrı yemək yeyə bilərsiniz." (Nur, 61) Lakin yuxarıda izah edildiyi kimi bu ayə bu cür mənalara əlverişli deyil.

Bu ayə haqqında edilən bir qəribə təfsir daha vardır. Buna görə ayədəki istisna muttasıldır və "batil ilə" qeydi də ihtirazi (nəzərdə tutulmayan şeyləri çıxaran) bir qeyddir. Bu şərhin sahibi fikirini belə müdafiə edir: "Bu ayədəki batildən məqsəd, bir malı bərabər qarşılığını vermədən yeməkdir. Özündən istisna edilən cümlə, başqasının malını batil üsullarla və qarşılığını vermədən almanın qadağanlığına dəlalət edər. Sonra bu cümlədən ticarət istisna edilmişdir. Bu istisna, ticarət əhatəsinə girən əməliyyatların əksəriyyətinin batil ünsürlər ehtiva etmələrinə baxmayaraq edilmişdir. Çünki bir malın əvəzini o malın gerçək dəyərinə bərabər olacaq şəkildə doğru bir ölçü ilə təyin etmək, qeyri-mümkün deyilsə də son dərəcə çətindir.

Bu səbəbdən bu istisnadan məqsəd, alınıb verilən mallardan birinin digərindən daha böyük olduğu vəziyyətlərdə və yenə ümumiyyətlə tacirin satdığı malı allayıp pullamakta; aldatmağa, kandırmacaya və hiyləyə müraciət etmədən gözəl sözlərlə onu mənimsətmə xüsusundakı ustalığı, bacarıqlığı və bənzəri bəzi səbəblər nəticəs(n)i reallaşan dəyiş to-kuşlarda, şəriətin dözüm göstərməsi və bu cür ticarətləri etibarlı saymasıdır.

Bunların hamısı ticarətdəki batil üsullardır. Şəriət Müsəlmanlara dözümlü davranmaq və asanlıq göstərmək məqsədi ilə bunları mübah etdi. Əgər ayədəki istisna ilə bunlar caiz sayılmasaydı, heç bir Müsəlman ticarətə rəğbət etməz, o zaman da İslam cəmiyyətinin nizamı alt-üst olardı." Xülasəylə nəql edilən götürmə burada sona çatdı.

Daha əvvəl söylədiklərimiz, bu görüşün səhvini açıqca ortaya qoyar. Çünki "batil" lüğət mənas(n)ı ilə özündən gözlənilən nəticəs(n)i verə bilməyən şey deməkdir. Satışdan və ticarətdən gözlənilən nəticə isə; iki malı dəyişdirmək, onların mülkiyyətlərini başqalaşdırmaqdır. Bu əməliyyat, tərəflərin bir-birlərinin malına olan ehtiyacını qarşılaması və alış-veriş edərək hər iki tərəfin öz arzu etdiyinə qovuşması, istədiyini əldə etməsi məqsədiylə edilər. Bu məqsəd, hər iki malın dəyərində bərabərlik təmin etmək yolu ilə reallaşacağı kimi az malın çox olan malın qarşılığı sayılması ilə də reallaşa bilər. Çox olan malın az olan mala qarşılıq sayılması üçün də, az olan mala o mala talib olanın istəyi, rəğbəti və ya çox olan mala bərabər olmağı təmin edən başqa bir mənfəəti əlavə olunmalıdır. Bütün bunların göstəricisi isə tərəflərin razılığıdır. Qarşılıqlı razılıq meydana gəldiyi təqdirdə edilən mal dəyişməs(n)i qətiliklə batil sayıla bilməz.

Üstəlik Quranın üslubunu və şərhdəki üsullarını yaxşı bilənlər onun bir şeyi batil saydıqdan sonra dönüb onu əmr etməsinin, insanları ona istiqamətləndirməsinin qeyri-mümkün olduğunda şübhə etməzlər. Necə ki bu ayədə Quranın bu xüsusiyyəti belə vurğulanır: "(Quran, insanları) haqqa və doğru yola çatdırar." (Əhqaf, 30) İnsanları batilə yönəldən bir qaynaq, heç haqqa mesajçı ola bilərmi?

Ayrıca, bu təfsir tərzinin bir gərəyi olaraq belə demək lazımdır: İnsan fitrəti tərəfindən mallarda dəyişməyə möhtac olduğuna gerçək mənada istiqamətləndirilər; arxasından mallarda olacaq dəyişmənin balanslı olması lazım olduğuna yenə gerçək mənada istiqamətləndirilər və sonra da bu istiqamətləndirmələrin gerçək mənada ehtiyac aradan qaldırıcı olmaması səbəbi ilə ona bir miqdar qərblin əlavə olunmuş olması lazımdır. Halbuki fitrətin, öz ehtiyacını qarşılamaqda kafi olmayacaq, o ehtiyacın yalnız bəzi ünsürlərinə cavab verəcək bir şeyə yönəlməsi düşünülə bilərmi? İnsan fitrətinin batilə yönəlməsi mümkün ola bilərmi? Görəsən davranışlarda haqq ilə qərbli bir-birindən ayıran meyar, fitrətin o davranışa yönəlib yönəlməməsi deyilmi? Buna görə, bu ayədəki istisnanı "muttasıl istisna" sayanların, "batil ilə" ifadəsini açıqlayıcı bir qeyd saymaları qaçınılmazdır.

Bundan da daha əcaib bir təfsir tərzi bəzi təfsirçilərdən nəql edilən bu görüşdür: Bu ayədə edilən munkatı=kopuk istisnanın nöqtəsi, dünyadakı bütün ticari fəaliyyətlərin və o xüsusiyyətdəki bütün işlərin batil əhatəsinə girməsinə işarə etməkdir. Çünki bunlar qalıcı olmayan, gəlib keçici fəaliyyətlərdir. Buna görə ağılı başında kəslərin daha xeyirli və qalıcı olan axirətə hazırlanmağı laqeydlik edərək bu cür fəaliyyətlərlə məşğul olmaları doğru deyil. Təfsirçinin fikiri xülasəylə budur.

Ancaq bu görüş də səhvdir. Çünki bu təfsir tərzinin doğruluğu fərz edilsə belə, toxunulan xüsus, munkatı istisnaya deyil, muttasıl istisnaya bağlı nöqtə olar. Üstəlik bu mənəvi gerçəklər ancaq bu növ ayələr haqqında deyilə bilərlər: "Bu dünya həyatı əyləncə və oyundan başqa bir şey deyil. Axirət yurdu, işdə əsl həyat odur." (Ənkəbut, 64) "Sizin yanınızda olan (dünya malı) tükənər. Allahın yanında olan isə qalıcıdır." (Nəhl, 96) "Da ki: Allahın yanında olan, əyləncədən də, ticarətdən də xeyirlidir." (Cümə, 11) Bu nöqtənin araşdırdığımız ayə üçün etibarlı sayılması qərblin qanuni edilmiş olmasını tələb edir. Halbuki nə şəkildə olursa olsun, Quran qərbli sərbəst buraxmış olmaqdan münəzzəhdir.

"Özünüzü öldürməyin..." Bu cümlənin ilk baxışda, insanın öz özünü öldürməsini qadağan etdiyi aydın olar. Lakin nə var ki, "Aranızda mallarınızı batil ilə yeməyin." cümləsinin arxasında iştirak etdiyini göz önünə al/götürmək lazımdır. Görüldüyü kimi bu ikinci cümlədən aydın olduğuna görə, bütün möminlər bir tək adam kimi qəbul edilmiş və bunların batil olmayan üsullarla məğlub et/yeyilməsi lazım olan malları vardır. Bu səbəbdən bu ifadə tərzi, ehtimalla buna işarə və ya dəlalət edər ki, buradakı insan birliyindən məqsəd İslam cəmiyyətinin fərdlərinin bütünüdür. Bu cəmiyyətin əhalisi bir tək adam kimi fərz edilmiş, hər tək adamın şəxsiyyəti digərinin şəxsiyyəti sayılmışdır. Belə bir cəmiyyətdə insanın öz şəxsiyyəti, öz şəxsiyyəti olduğu kimi başqasının şəxsiyyəti də insanın öz şəxsiyyəti olmuşdur. O zaman insan özünü də öldürsə və ya başqasını da öldürsə, əslində öz özünü öldürmüş olar. Bu dünyagörüşünə görə bu cümlə yəni, "Özünüzü öldürməyin." cümləsi, həm insanın öz özünü öldürməsi demək olan intihar etməyi, həm də başqa bir mömini öldürməyi əhatəsinə alan/sahə mütləq bir ifadədir.

Bu cümlənin davamı olan "Allah, heç şübhəsiz sizə qarşı mərhəmətlidir." cümləsi göz qarşısında saxlanılaraq belə bir nəticəyə varıla bilər: Bu ayədə qadağan edilən özünü öldürməkdən məqsəd, insanın özünü ölüm təhlükəsinə atmasını və nəfsin öldürülməsiylə nəticələnən həlak edici hadisələrə səbəb olmasını əhatə edən davranışlardır. Çünki özünü öldürmə qadağanının Allahın rəhməti ilə səbəbləndirilməsi, bu anlama uyğundur və bu uyğunluq açıqdır. Ayənin ümumi və geniş əhatəli olması da bu şərhə güc qatmaqdadır. Eyni zamanda bu uyğunluq "Allah, heç şübhəsiz sizə qarşı mərhəmətlidir." cümləsinin yalnız "Özünüzü öldürməyin." ifadəsinin səbəbi olmasını təsdiq etməkdədir.

"Kim həddi aşaraq və zülm edərək bunu etsə..." Ayənin orijinalında keçən "udvan=saldırganlık" sözü mütləq mənada təcavüz deməkdir. Bu təcavüz istər təriflənən və caiz görülən təcavüz olsun, istəsə qınanan və təhlükəli görülən növdən bir təcavüz olsun. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Artıq zalımlardan başqasına qarşı təcavüz (təcavüzkarlıq) yoxdur." (Bəqərə, 193) "Yaxşılıq və təqva üzərində köməkləşin, günah və təcavüzkarlıq üzərində köməkləşməyin." (Maidə, 2) Təcavüzkarlıq (udvan) anlayışı zülmdən daha geniş əhatəlidir. Bu ayədəki mənas(n)ı, uca Allahın qoyduğu sərhədləri aşmaqdır. Ayənin orijinalında keçən "nuslihi naren" cümləsi isə atəşdə yandırmaq deməkdir.

Ayədə işarə ədatı olan "zalike" sözü ol/tapıldığı üçün möminlərə istiqamətli xitabdan Peyğəmbər əfəndimizə (s. a. a) xitaba çevril vardır. [Ayədə peyğəmbər xitab alınaraq, "Kim həddi aşaraq... onu atəşdə ya-qar/qazancıq" buyurulur.] Bu həmsöhbət dəyişdirmədə buna işarə edilir: Möminlərdən kim bu günahı işlərsə -ki, onlar bir tək adam kimidirlər və bir adamın özünü yox etməyi istəməsi özünə yaraşmaz- o adammımınlardan deyil. Buna görə ona veriləcək cəzadan danışılarkən mümünlərə xitab edilməz, Peyğəmbərə xitab edilər. Çünki Peyğəmbər həm möminlər, həm də möminlər xaricində qalan insanlar mövzusunda həmsöhbət tutular. Bu səbəb ilə "Kim həddi aşaraq və zülm edərək bunu etsə, yaxın zamanda onu atəşdə yalvarıq." deyilərək ümumi bir ifadə tərzi istifadə edildi; "İçinizdən kim belə etsə" deyilmədi.

Bu ayənin son cümləsi olan "Bu isə, Allaha çox asandır." cümləsi, işarə ədatı olan "zalike=o" ilə insan öldürmə qadağanına işarə edilmiş olması ehtimalını təsdiq etməkdədir. Bu şərh "Allah, heç şübhəsiz sizə qarşı mərhəmətlidir." ifadəsinin yalnız adam öldürmə qadağanını səbəbləndirməyə istiqamətli olduğunu qəbul etməyə söykənəndir. Çünki iki məzmuna cümləsi arasında tam bir uyğunlaşma vardır. Buna görə ayədən aydın olan budur: "Uca Allah sizə ağrıdığı üçün, mərhəmət etdiyi üçün özünüzü öldürmənizi qadağan edir. Yoxsa içinizdən birini öldürən kimsəni atəşə ataraq cəzalandırmaq onun üçün, heç bir çətinliyi olmayan, asan bir işdir." Bununla birlikdə ayələrin son cümlələrindəki səbəbləndirmənin və təhdidin ilk ayənin iki şıkkına yəni həm batil üsullarla mal yemə qadağanına, həm də adam öldürmə qadağanına istiqamətli olması heç bir qorxu doğurmaz.

Bəziləri bu cümlələrdəki səbəbləndirmənin və təhdidin və ya yalnız təhdidin, surənin başından bu ayəyə qədər sayılmış olan bütün qadağan edərə istiqamətli olduğunu söyləmişlər. Başqa bəziləri də bu səbəbləndirmənin və təhdidin bu surədəki "Ey inananlar! Qadınların mallarını miras almanıq sizə halal deyil." (19) ayəsindən bu ayəyə qədər dilə gətirilən qadağan edərin bütününə işarə etdiyini irəli sürmüşlər. Çünki bunlara görə haqqında danışılan ayələrdə iştirak edən qadağanlarla əlaqədar cəzalar bu cümlələrdə zikr edilmiş deyil. Ancaq bu fikirləri mötəbər saymanın heç bir dəlili yoxdur.

"Allah, heç şübhəsiz sizə qarşı mərhəmətlidir." cümləsindəki üçüncü şəxs əvəzliyi, "Yaxın zamanda onu atəşdə yalvarıq." cümləsindəki birinci şəxs əvəzliyinə çevrilir. Bu əvəzlik dəyişikliyi "zalike" işarə ədatı ilə möminlərə istiqamətli xitabdan Peyğəmbər Əfəndimizə (s. a. a) istiqamətli xitaba dönülməsinə bağlıdır. Arxasından da "Bu, Allaha çox asandır." cümləsi ilə üçüncü şəxsə dönülməsində, səbəbləndirməyə istiqamətli bir işarə vardır. Yəni bunu etmək ONun üçün asandır. Çünki O, şanı uca olan Allahdır.