Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Mecma-ul Bəyan təfsirində verilən məlumata görə, "batil ilə" qeydinin təfsiri haqqında iki görüş vardır. Bunlardan birinə görə batil yollardan məqsəd faizçilik, qumar, hiyləçi ticarət və zülmdür. Mecma-ul Bəyan təfsirinin yazıçıs(n)ı daha sonra bu görüşün İmam Misdən (ə.s) nəql edilən bir rəvayətə söykənən olduğunu söyləmişdir. (c. 2, s. 81)

Nehc-ül Bəyan adlı əsərdə İmam Mis (ə.s) və İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə nəql edilmişdir: "Bu (batil); qumar, hiyləli qazanc, faiz və yalançı andlardır."

Təfsir-ul Ayyaşidə Esbat b. Salamdan belə nəql edilər: "Bir dəfə İmam Sadiğin (ə.s) yanında idim. Adamın biri yanına gələrək özünə: Mənə 'Ey inananlar! Aranızda mallarınızı batil ilə yeməyin.' ayəs(n)i haqqında məlumat ver, dedi. İmam Sadiq (ə.s) adama belə buyurdu: 'Bu ayədə (batildən) qumar nəzərdə tutulmuşdur. Özünüzü öldürməyin. ifadəsi ilə də, tək başına müşriklərə hücum edən, onların evləri üzərinə gedən və sonunda öldürülən bir adam nəzərdə tutulur. Uca Allah Müsəlmanlara belə etməyi qadağan edir." (c. 1, s. 235, h: 98)

Mən deyərəm ki: Ayənin mənas(n)ı ümumidir, batil yollarla mal yemənin hər cürünü əhatə edər. Qumar və bənzəri batil üsulların zikr edilməsi, batil üsullara nümunə vermək məqsədini daşıyar. İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) özünü öldürmə haqqında nəql edilən rəvayət və bu mövzuda edilən şərh də ayəs(n)i ümumiləşdirmə məqsədi daşıyar, yoxsa məqsəd onu verilən örnəklə məhdudlaşdırmaq deyil.

Yenə Təfsir-ul Ayyaşi kitabının yazıçıs(n)ı, İshak b. Abdullah b. Mu-hammed b. Əli b. Hüseyndən belə nəql edər: "Həsən b. Zeyd atasından, Hz. Əli b. Əbu Talibin (ə.s) belə dediyini rəvayət edər: 'Bir dəfə Rəsulullaha (s. a. a), qırıq bir orqanı üzərinə sarğı bağlanmış adamın necə dəstəmaz al/götürəcəyini və qüslsüz olunca necə yuyunacağını soruşdum.' Mənə, 'Adamın həm dəstəmaz, həm də yuyunma əsnasında sarğıları yaş əllə sığal çəkməsi kifayətdir.' deyə cavab verdi. Özünə, 'Əgər ha-va çox soyuq olar da adam bədəninin islanmasını sağlamlığı üçün təhlükəli görsə necə?' deyə soruşduğumda, mənə 'Özünüzü öldürməyin. Al/götür-lah, heç şübhəsiz sizə qarşı mərhəmətlidir.' ayəs(n)i ilə cavab verdi." (c. 1, s. 236, h: 102)

Məhrum La Yahzuruh-ul Fakih adlı əsərdə İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Özünü bilərək öldürən kimsə əbədi olaraq cəhənnəm atəşində yanacaq. Necə ki uca Allah, 'Özünüzü öldürməyin. Allah, heç şübhəsiz sizə qarşı mərhəmətlidir. Kim həddi aşaraq və zülm edərək bunu etsə, yaxın zamanda onu atəşdə yalvarıq; bu, Allaha çox asandır.' buyurur." (c. 3, s. 374, h: 23)

Mən deyərəm ki: Görüldüyü kimi daha əvvəl ifadə etdiyimiz üzrə rəvayətlər "Özünüzü öldürməyin." ayəsinin əhatəsinə ümumilik qazandırır. Bu mənanı verən daha başqa rəvayətlər də vardır.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində nəql etdiyinə görə İbni Macə və İbni Münzir, Əbu Səiddən belə köçürərlər: "Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: Alış-veriş qarşılıqlı razılığa söykən/dözər." (c. 2, s. 144)

Yenə eyni əsərdə İbni Cərir, İbni Abbasdan belə köçürər: "Peyğəmbərimiz (s. a. a) bir dəfə adamın biri ilə bir alış-veriş edərkən adama, 'İstədiyini seç.' dedi. Adamın 'Seçdim' deməsi üzərinə, 'Alış-veriş işdə belə edilər.' buyurdu. " (c. 2, s. 144)

Yenə eyni əsərdə Buxari, Tirmizi və Nəsəs(n)i, İbni Ömərdən belə köçürərlər: "Peyğəmbərimiz (s. a. a) buyurdu ki: 'Alıcı ilə satıcı bazarlıq yerindən ayrılana və ya biri o birisinə 'istədiyini seç' dəyənə qədər alış-veriş əməliyyatını pozmaqda sərbəstdirlər." (c. 2, s. 144)

Mən deyərəm ki: "Satıcı və alıcı bazarlıq yerindən ayrılana qədər alış-veriş əməliyyatını pozmaqda sərbəstdirlər." hədisi, Şiə kanallarından da rəvayət edilmişdir. [37] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> Hədisdə keçən "və ya biri o birisinə 'istədiyini seç' dəyənə qədər." ifadəsi, alış-verişdə qarşılıqlı razılığın əsas olduğunu vurğulama məqsədi daşıyar.







31- Əgər sizə qadağan edilən günahların böyüklərindən qaçınsanız, sizin pisliklərinizi (kiçik günahlarınızı) bağışlayarıq və sizi şərəfli və gözəl bir yerə soxarıq.



ayənin şərhi



Bu ayə daha əvvəlki ayələrlə əlaqəsiz deyil. Çünki daha əvvəlki ayələrdə böyük günahlardan danışılmışdır.

"Əgər sizə qadağan edilən günahların böyüklərindən qaçınsanız, sizin pisliklərinizi bağışlayarıq." Ayənin orijinalında keçən "tectenibu=kaçınırsanız" sözü, "ictinab", o da "cenb" kökündən gəlir. "Cenb" insan bədəninin yan qisimi deməkdir. İstiare yolu ilə bundan hərəkət edilmişdir. Çünki insan bir şeyi istəyincə yüzü/üzü və bədəninin ön qisimi ilə ona dönər. Buna qarşılıq bir şeyi istəməyib tərk edincə, ona yanını çevirər və beləcə ondan uzaqlaşar. Bu səbəbdən "ic-tinab" tərk etmək deməkdir. Ragıp əl-İsfahani, "Bu söz tərk etməkdən daha güclü bir məna daşıyar." deyir. Bunun səbəbi sözün istiare yolu ilə törədilmiş olmasıdır. "Canib=taraf", "Cenibe=güdülen, yanda gedən" və "ecnebi=yabancı" sözləri də bu kökdən gəlir.

Yenə ayənin orijinalında keçən "nukeffir=örteriz" sözü "təkfir", o da "küfr" kökündən törəmiş və mənas(n)ı "örtmək"dir. Quranda ümumiyyətlə günahların bağışlanılması mənasında istifadə edilər.

Yenə ayədə keçən "kebair=büyükler" sözü, "kəbirə" sözünün çoxluğudur; eynilə "measi=günahlar" vs. sifətlər kimi ad yerinə istifadə edilən bir sifətdir. Böyüklük məna olaraq nisbi (=göreceli, nisbi) bir anlayışdır və bir kiçik şey ilə müqayisə edilərək ortaya çıxar. Bu həqiqətən hərəkət edilərək, "Əgər sizə qadağan edilən günahların böyüklərindən" ifadəsindən, qadağan edilən günahlar içində kiçik günahların da olduğu nəticəsinə çatılmışdır. Buna görə bu ayədən iki nəticə çıxır:

Birincisi: Günahlar kiçik və ya böyük olaraq ikiyə ayrılar.

İkincisi: Ayənin orijinalında keçən "seyyiat=kötülükler" sözü, qarşılıqlılıq əlaqəsinə bağlı olaraq kiçik günahlar mənasını verər.

Bəli. Üsyan və azğınlıq, məxluqun uca Allah qarşısındakı zəifliyi göz önünə alındığında, necə olursa olsun böyük bir hadisə və əhəmiyyətli bir işdir. Tək bu qiymətləndirmədə, müqayisə etmə bir günahla başqa bir günah arasında deyil, insan ilə onun Rəbbi arasında edilir. Belə olunca, bir dünyagörüşünə görə hər günahın böyük olması ilə başqa bir dünyagörüşünə görə bəzi günahların kiçik olmaları arasında ziddiyyət yoxdur.

Bir günahın böyük olması onunla əlaqədar qadağan etmənin əhəmiyyətlilik dərəcəsi ilə ortaya çıxar. Bu da digər günaha bağlı qadağan etmə ilə müqayisə edilərək aydın olar. Ayədəki "sizə qadağan edilən" ifadəsində bu nöqtəyə istiqamətli işarə və ya dəlalət olduğu deyilə bilər. Qadağan etmənin əhəmiyyətlilik dərəcəsi isə, onunla əlaqədar xitabın israrlı və şiddət yüklü olması və ya cəhənnəm əzabı və başqa cəza təhdidinə bağlanması ilə aydın olar.

"Sizi şərəfli və gözəl bir yerə soxarıq." Ayənin orijinalında keçən "mudhalen=yer" sözü adı məkandır. Burada ondan cənnət və ya uca Allaha yaxınlıq mövqes(n)i nəzərdə tutulur ki, bu ikisi də nəticədə eyni qapıya çıxar.



BÖYÜK VƏ KİÇİK GÜNAHLAR

və günahların bağışlanması üzərinə

"Əgər sizə qadağan edilən günahların böyüklərindən qaçınsanız, sizin pisliklərinizi (kiçik günahlarınızı) bağışlayarıq..." ayəsinin günahların böyük və kiçik olaraq ikiyə ayrıldığına dəlalət etdiyi şübhəsizdir, ki ayədə kiçik günahlar, "pisliklər" olaraq adlandırılmışdır. Bu ayə də məzmun baxımından bu ayələ eynidir: "Kitab (insanların əməl dəftərləri) ortaya qoyulmuşdur. Günahkarların, onda yazılı olanlardan qorxmuş olduqlarını görərsən. Bir tərəfdən də: 'Vay halımıza! Bu necə kitabmış! Kiçik böyük heç bir şey buraxmadan (etdiklərimizin) hamısını sayıb tökmüş.' deyərlər." (Kəhf, 49) Çünki günahkarların əməl dəftərinin məzmunundan duy/eşitdikləri qorxu, kiçik və böyük sözlərindən məqsədin kiçik və böyük günahlar olduğunu göstərər.

"Seyyie=kötülük" sözü məzmun və sahib olduğu quruluş baxımından acı/ağrılı və kədər yüklü hadisə və ya davranış deməkdir. Buna görə bəzən meydana gəlmələri insanı üzən hadisələr və müsibətlər mənasında istifadə edilər. Bu ayələrdə olduğu kimi: "Başına gələn pislik (müsibət) isə nəfsindəndir." (Nisa, 79) "(Müşriklər) səndən yaxşılıqdan əvvəl pisliyi (əzabı) tez istəyirlər." (Rə'd, 6)

Bəzən də günahların nəticələri, dünya və axirətə bağlı xarici təsirləri mənasında istifadə edilər. Bu ayələrdə olduğu kimi: "Sonunda etdiklərinin cəzası onlara çatdı." (Nəhl, 34) "Etdiklərinin pis nəticələri başlarına gələcəkdir." (Zumər, 51) Ancaq bu məna, gerçəkdə daha əvvəlki anlama çevrilər. Pislik sözü kimi yerdə də günahın özü mənasını verər. Bu ayədə olduğu kimi: "Pisliyin cəzası onun kimi bir pislikdir." (Şura, 40)

Günah mənasını verən pislik həm böyük, həm də kiçik günahlar üçün istifadə edilər. Bu ayədə olduğu kimi: "Yoxsa pisliklər işləyənlər ölümlərində və sağlamlıqlarında özlərini iman edib yaxşı işlər edən kəslər ilə bir tutacağımızımı sandılar? Nə pis hökm verirlər." (Casiyə, 21) Bu mənanı verən daha bir çox ayə vardır.

Pislik sözü bəzən də kiçik günahlar mənasında istifadə edilər. Bunun nümunəs(n)i araşdırmaqda olduğumuz "Əgər sizə qadağan edilən günahların böyüklərindən qaçınsanız, sizin pisliklərinizi (kiçik günahlarınızı) bağışlayarıq." ayəsidir. Çünki böyük günahlardan qaçınıldığı fərz edildiyi təqdirdə geriyə kiçik günahlardan başqa pislik qalmaz.

Qısacası, bu ayənin günahların özləri arasındakı müqayisə etməyə söykənən olaraq iki qrupa ayrıldıqlarına dəlalət etdiyi şübhə edilməməsi lazım olan bir gerçəkdir.

Şübhə edilməməsi lazım olan bir başqa gerçək də bu ayənin, Allahın lütfünü vurğuladığıdır. Çünki bu ayə incə bir ilahi maraq/əlaqə ilə möminlərə, bəzi günahlardan uzaq dayandıqları təqdirdə digər bəzi günahlarının bağışlanılacağını, pisliklərinin örtüləcəyini eşitdirir. Bu səbəblə ayənin verdiyi mesaj, kiçik günahlara bağlı bir qışqırtma, bir etina etdirmə deyil. Belə düşünmək mənasızdır. Çünki ayə böyük günahları tərk etməyə, şübhəyə yer verməyəcək qəti bir dillə çağırır. Halbuki "necə olsa kiçikdir" deyə əhəmiyyət verməyərək və əhəmiyyətsiz hesab edərək kiçik günah işləmək, bu xüsusiyyəti ilə bir azğınlıq və Allahın əmrinə əhəmiyyət verməmə nümunəsinə çevrilər ki, bu böyük günahların ən böyüyüdür. Tərsinə bu ayə, pisliklərin məlumatsızlığa söykənən zəiflik üzrə yaradılan insan tərəfindən, cahilliyinin və nəfsinin qışqırtmasının təsiri ilə hər an işlənə biləcəkləri gerçəyi göz qarşısında saxlanılaraq bağışlanılacaqları vədini verir.

Buna görə ayənin mesajı, günahların bağışlanılacağını vəd edən tövbəyə dəvət edici ayələrlə eynidir. Məsələn bu ayə kimi: "Də ki: Ey öz nəfslərinə pislik edib həddindən artıq gedən qullarım! Allahın rəhmətindən ümidinizi kəsməyin. Çünki Allah bütün günahları bağışlayar/hədiyyələr. Şübhəsiz ki o, çox bağışlayan və çox əsirgəyəndir. Rəbbinizə dönün..." (Zumər, 53-54) İndi "Bu ayə tövbə qapısını açaraq və tövbə müjdəsi ilə ürəkləri rahatlaşdıraraq insanları günah işləməyə təşviq edir" demək necə doğru deyilsə, araşdırdığımız ayə üçün də belə bir iddiada ol/tapılmaq eyni səbəb ilə yersiz olar. Tərsinə bu cür seslenişler ümidsiz ürəklərə ümid peyvənd edərək onlara həyat verər.

Bu söylədiklərimizdən aydın olur ki bu ayə, böyük günahların tanınmasını, hansıları olduğunun bilinməsini maneə törətmir. Yəni ayə, "Madam ki, böyük günahların nələr olduğunu bilmirsiniz, o halda bu günahlara girməmək və onları işləməninil nəticələri ilə qarşı-qarşıya qalmamaq üçün bütün günahlardan çəkinmək məcburiyyətindəsiniz." demək istəmir. Belə bir məna ayənin məzmunundan uzaqdır. Tərsinə ayədən anlaşılan budur: "Bu ayənin həmsöhbətləri böyük günahların nələr olduğunu bilirlər və onlar haqqındakı qadağan etmələrdən bu məhvedici pislikləri digərlərindən ayırt edirlər."

Heç olmasa belə deyilə bilər: "Bu ayə böyük günahları bilməyə və tanımaya çağırır ki, öhdəçiliklilər onlardan çəkinməyə lazım olan əhəmiyyəti versinlər və bunun yanında digər günahları da kiçik hesab etməyə cəhd et-masınlar. Çünki daha əvvəl söylədiyimiz kimi belə bir kiçik hesab etmə və əhəmiyyətli hesab etməzlik böyük günahlardan biridir."

Daha açıqcası, insan böyük günahların nələr olduğunu bildiyi təqdirdə, onları ayırt edib təyin etdiyində, onların tapdalanmaları halında əsla göz yumulmayacaq qadağan edər olduqlarını bilmiş olar və bunların bağışlanılmasının ancaq qəti bir peşmanlıqla və qərarlı bir tövbə ilə mümkün olduğunu göz ardı etməz. Bu məlumatın özü isə, insanın oyanmasını və günahlardan qaçınmasını tələb edir.

Şəfaətə gəlincə, o hər nə qədər bir gerçək olsa da onunla əlaqədar olaraq daha əvvəl etdiyimiz araşdırmalarda söylədiyimiz kimi, o Allahın əmrini yüngülə sahələrə, tövbə və peşmanlıqla lağ/alay edənlərə fayda verməz. Şəfaətə güvənərək günah işləmək isə uca Allahın əmrini yüngülə al/götürmək, onu əhəmiyyətsiz hesab etməkdir. Bu da şəfaət imkanını qətiliklə ortadan qaldıran, həlak edici bir böyük günahdır.

Bu şərhlərlə daha əvvəl toxunduğumuz bir gerçək açıqlıq qazanmış olar. O gerçək budur: Günahın böyüklüyü onunla əlaqədar israr və təhdid şəklində reallaşan qadağan etmənin şiddətindən aydın olar.

İndiyə qədər söylədiklərimizdən, böyük günahlar haqqında irəli sürülən digər görüşlərin mahiyyəti və nə kimi bir vəziyyətə sahib olduqları ortaya çıxar. Bu görüşlərin sayı çoxdur. Onların bəziləri bunlardan ibarətdir:

1- Böyük günahlar, Allahın axirətdə onlarla əlaqədar əzablarını elan etdiyi və dünyada da haqqlarında hədd cəzası təyin etdiyi günahlardır.

Bu görüşə ediləcək etirazımız budur: Bilindiyi kimi kiçik bir günahı təkrar təkrar işləməninil özü də böyük günahlardandır. Çünki Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə buyurmuşdur: "Tövbə etməklə böyük günah, təkrar təkrar işləməklə kiçik günah olmaz." Bu hədis Sünni[38] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> və Şiə kanallardan[39] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> nəql edilən səhih bir hədisdir. Halbuki şəriət təkrar təkrar kiçik günah əməliyyata/işləmə cinayət/günahı üçün hər hansı bir hədd cəzası təyin etmiş deyil. Kafirləri dost əldə etmək və faizçilik də Quranda qadağan edilən ən böyük günahlardandırlar; amma onlara bağlı bir hədd cəzası təyin olunmamışdır.

2- Böyük günah, uca Allahın Quranda cəhənnəm atəşi ilə cəzalandıracağını elan etdiyi günahlardır. Bu fikiri müdafiə edənlərin bəziləri Qurana sünnəs(n)i də əlavə edirlər.

Bu görüşə istiqamətli etirazımız budur: Bunun tərsinin ümumi hökm olduğuna bağlı bir dəlil yoxdur. Yəni Quranda və ya Quran ilə sünnədə cəhənnəm ilə cəzalandırılacağı elan edilməyən hər günahın kiçik günah olduğunu söyləyə bilmərik.

3- Böyük günah, dini yüngülə al/götürmə, onu əhəmiyyətsiz hesab etmə mesajı verən hər günahdır. Bu görüş İmam-ul Haremeyn tərəfindən irəli sürülmüş və Fahrı Razi tərəfindən də təsdiqlənmişdir.

Bu görüşə istiqamətli etirazımız budur: Bu tutum həddi aşma və ölçüləri dişləyə göstəricisidir ki, o da böyük günahlardandır. Amma belə bir yanaşmala edilməmiş belə olsalar, əslində böyük olan günahlar vardır. Yetim malı yemək, evlənilməsi qadağan qadınlarla zina etmək və səbəbsiz olaraq bir mömini öldürmək kimi.

4- Böyük günah, sonradan əlavə olunan qəza bir xüsusiyyət səbəbi ilə deyil də öz öz xüsusiyyət üzündən qadağan edilən pislikdir. Bu görüş bir əvvəlki görüşün müqabili kimidir.

Buna qarşı etirazımız budur: Həddi aşmaq və Allahın əmrini yüngülə al/götürmək kimi tutumlar hər nə qədər qəza xüsusiyyətlərdir; amma yenə də böyük günahlardandır və bu sifətlər bir günaha əlavə olunduqlarında, onunla birləşdiklərində o günah həlak edici böyük günahlardan biri olmaqdadır.

5- Böyük günahlar, Nisa surəsinin başlanğıcından otuzuncu ayəsinin sonuna qədər toxunulmuş olan günahlardır. Bu fikiri müdafiə edən sanki bunu nəzərdə tutur: "Əgər sizə qadağan edilən günahların böyüklərindən qaçınsanız..." ayəsində ifadə edilən böyük günahlarla, bu surənin daha əvvəlki ayələrində açıqlanan qohumluq əlaqələrini kəsmək, yetim malı yemək, zina etmək kimi günahlara işarə edilir.

Buna istiqamətli etirazımız isə, bu görüşün ayənin mütləq ifadəsi ilə uyğun gəlməyəcəyi şəklindədir.

6- Allah tərəfindən qadağan edilən hər pislik böyük günahdır. İbni Abbas tərəfindən müdafiə olunduğu irəli sürülən bu görüş, elə sanıram ki Allaha qarşı çıxmanın əhəmiyyətli bir günah olduğu gerçəyinə söykən/dözür.

Bu görüşə qarşı bu etirazı irəli sürürük: Daha əvvəl söylədiyimiz kimi günahların kiçik və böyük deyə ikiyə ayrılması günahların bir-birləri ilə müqayisə edilməsi ilə olur. Bu görüş isə, bir qul olan insanın tutumu ilə bütün varlıqların Rəbbi olan Allahı müqayisə etməyi dayaq nöqtəsi olaraq al/götürür. "Kebaire ma...=eğer sizə qadağan edilən günahların böyüklərindən..." ifadəsindəki izafə idin (=tamlamanın) şərh məqsədi daşıdığını sanan bəzi kəslərin bu görüşə yaxınlıq göstərmələri mümkündür. Lakin ayədəki izafə idi bu mənada qəbul etmək doğru deyil. Çünki o zaman ayənin mənas(n)ı, "Əgər bütün günahlardan qaçınsanız, günahlarınızı bağışlayarıq." şəklində olar. Halbuki əgər bütün günahlardan qaçınılsa, ortada bağışlanılacaq hər hansı bir pislik qalmaz. Əgər bu ifadədən ayənin enişindən əvvəl möminlər tərəfindən o günə qədər işlənən günahların bağışlanılacağı nəzərdə tutulduğu irəli sürülsə, o zaman bu ayə yalnız enişi əsnasında yaşayan bəzi kəsləri maraqlandırmış olar ki, bu da ayənin görünürdeki ümumi üslubu ilə uyğun gəlməz. Bununla birlikdə ümumiliyi üzərində dayanılsa, o zaman ayənin mənas(n)ı belə olar: "Əgər siz bütün günahlardan qaçınmağa qərar verər də həqiqətən onlardan qaçınsanız, sizin daha əvvəlki günahlarınızı bağışlayarıq." Bu, nümunəs(n)i çox az olan və ya heç olmayan nadir bir vəziyyətdir. Buna görə ayənin ümumiliyini bu qiymətləndirməyə şərh etmək doğru deyil. Çünki uca Allahın xüsusi qoruması altında olanlar xaricində qalan insanlar günahdan və səhvdən salam ola bilməzlər. Buna yaxşıca diqqət yetirin.

7- Kiçik günah, cəzası sahibinin savablarından az olan günahdır. Böyük günah da cəzası sahibinin savablarından çox olan günahdır. Bu görüşün Mutəzilə məzhəbi tərəfindən müdafiə olunduğu deyilmişdir.

Bu görüş qarşısında deyiləcək söz budur: Bu görüşə nə bu ayə, nə də başqa bir ayə dəlalət etmir. Bəli günahların savablar qarşısında silinə biləcəyi Quran ayələri ilə sabit olan bir gerçəkdir; lakin bu bütün günahlar üçün deyil müəyyən olmayan bəzi günahlar üçün etibarlıdır. İstər bu əməliyyat Mutəzilə məzhəbinin müdafiə etdiyi görüş şəklində olsun, istər elə olmasın. Bu təfsir kitabının ikinci dərisində savabların günahla yox olmasının mənas(n)ı geniş bir şəkildə araşdırılmışdı.

Bu görüşün müdafiəçiləri, böyük günahlardan qaçınıldığı təqdirdə kiçik günahların Allah tərəfindən bağışlanılmasının lazımlı olacağını, kiçik günah sahiblərini məsul tutmanın gözəl olmayacağını irəli sürmüşlər ki, bu ayənin buna da dəlalət etmədiyi qətidir.

8- Kiçiklik və böyüklük iki etibarı sifət olub, hər günaha qəza olaraq əlavə oluna bilərlər. İnsanın Allahın əmrini yüngülə al/götürərək və ya lağ edərək ya da əhəmiyyətsiz hesab edərək işlədiyi hər günah böyükdür. Lakin əgər eyni günah hirsə qapılaraq, qorxuya məğlub olaraq və ya şəhvətin nəşr/təzyiqi altında qalaraq işlənsə, böyük günahlardan qaçınmaq şərti ilə əfvə uğrayacaq kiçik bir günah olar.

Haqqında danışılan bu əlavə sifətlər, inadçılıq və Allaha qarşı gəlmə başlıqları altında toplana biləcək sifətlər olduqları üçün bu fikiri belə yekunlaşdırmaq mümkündür: Dincə qadağan edilən hər cür pislik əgər inadla və Allahın əmrini bilə-bilə tapdalayaraq işlənsə, o günah böyük olar. Əks halda işlənəcək hər günah, inaddan və Allahın əmrini bilə-bilə tapdalamaqdan qaçınılması şərti ilə əfvə uğrayacaq bir kiçik günahdır.

Bu görüşün müdafiəçilərindən biri belə deyir: "Hər pislikdə, Al-lahın elan etdiyi hər qadağan etmədə, bir və ya bir neçə böyük günah ya da bir və ya bir neçə kiçik günah vardır. Hər günahdakı ən böyük günah qadağanı və əmri əhəmiyyətsiz hesab etmək, öhdəçiliyi əhəmiyyət verməməkdir. Günahı təkrar təkrar işləmək də bu kateqoriyaya girər. Çünki təkrarcasına bir günahı işləyən kimsənin, əmri və qadağanı əhəmiyyət verməsi, əhəmiyyətli hesab etməsi söz mövzusu o-lamaz. Necə ki uca Allah: 'Əgər sizə qadağan edilən günahların böyüklərindən qaçınsanız (yəni sizə qadağan edilən hər böyük günah və pislikdən qaçınsanız), sizin pisliklərinizi bağışlayarıq.' (Yəni günahlarınızın kiçiklərini bağışlayar, onlardan sizi sorğuya çəkmərik.) buyurur."

Bu fikirdə bu əsassızlıq vardır: Hər hansı bir günahın Allaha qarşı gəlinərək edilməsinin onu böyük günah halına gətirməsi, böyüklüyün ölçüsünü yalnız bu anlayışla məhdud görməyi tələb etməz. Əks halda bu qəza sifətlərin heç birini üzərində daşımayan bəzi günahların sırf öz xüsusiyyətləri üzündən böyük günah sayılmamaları kimi bir vəziyyət ortaya çıxar. Halbuki xarici bir qadına baxmağa nisbətlə qohum ilə zina etmək, bir adamı döyməyə nisbətlə onu səbəbsiz olaraq öldürmək istər haqqında danışılan qəza sifətləri daşısınlar, istər daşımasınlar iki böyük günahdırlar. Bəli, işlənən günaha söz mövzusu qəza və həlak edici sifətlər əlavə olunduqca, bu sifətlərə bağlı olaraq qadağan etmə şiddətlənər və günah daha da böyük olar. Buna görə nəfsin arzusuna qapılaraq, şəhvətə məğlub olaraq və cahillik üzündən edilən bir zina, bu günahın ağırlığını əhəmiyyətsiz hesab edərək və onu mübah sayaraq edilən zina kimi deyil.

Bu da var ki, "Əgər hər günahın böyüyündən qaçınsanız, sizin etdiyiniz o günahın kiçiyini bağışlayarıq." şəklindəki bir məna səviyyəsiz bir mənadır. "Əgər sizə qadağan edilən günahların böyüklərindən qaçınsanız, sizin pisliklərinizi bağışlayarıq." ayəsinin məzmunu ilə söz axışının ahəngi baxımından uyğun gəlməz. Bu açıqdır; kəlam üslubları ilə azca ünsiyeti olan hər kəs bunu fərq edər.

9- Bu gцrьюlerden biri də Gazalо'den nakledilen[40] və bu <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm>konudaki fikirləri bir araya gətirdiyi təəssüratını verən bu görüşdür: "Günahlar bir-birlərinə nisbətlə böyük və kiçik deyə ikiyə ayrılarlar. Xarici bir qadına baxmağa nisbətlə evlənilməsi qadağan olan iffətli bir qadınla zina etmək kimi. Hərçənd bəzi günahlar, həlak edici bəzi sifətlərin əlavə olunması ilə böyük hala gələrlər. Məsələn kiçik bir günahı işləmək, hər nə qədər əslində böyük olmayan bir günahdır; amma təkrar təkrar işləmək kimi bir sifətin ona əlavə olunmasıyla böyük olar."

"Bu deyilənlərdən ortaya çıxır ki, günahlar bir-birləri ilə müqayisə edildiklərində, edilən pisliyin özünə və hərəkətin cinayətinə görə kiçik və böyük deyə ikiyə ayrılarlar. Sonra bu günahlar, onlardan doğan nəticələndirərin və meydana gələn günahın savabları yox etmə barəsində buraxdıqları təsir baxımından da ikiyə ayrılarlar. Belə ki, əgər günahlar savablara qalib gələrək onlardan çox olsa, savabların silinməsinə, yox olmasına və əgər az olsa, savabların azalmasına gətirib çıxararlar. Bu səbəbdən bu vəziyyətdə özlərinə bərabər miqdardakı savabların yox olması ilə yox olarlar. Çünki hər itaətin insanın nəfsi və vicdanı üzərində gözəl bir təsiri olar. Bu təsir o vicdanın mövqesinin yüksəlməsini, Allahdan uzaqlıq pisliyindən təmizlənməsini və cahillik qaranlığından xilas olmasını tələb edir. Eynilə bunun kimi hər günahın da insanın nəfsi üzərində pis bir təsiri olar. Bu təsir də az əvvəl söylədiyimizin tərsi olan nəticələri doğurar. Yəni nəfsin səviyyəsini alçaldara endirər, onu Allahdan uzaq qalmanın çuxuruna və cahilliyin qaranlığına salar."

"Etdiyi ibadət və itaət sayəsində nəfsi üçün müəyyən ölçüdə nur və təmizlik hazırlamış olan insan bir miqdar günah işlədiyi zaman, bu günahın qaranlığı ilə ibadətin nuru mütləq bir-biri ilə zidd düşəcək. Əgər bu qarşıdurmada günahın qaranlığı və pisliyin günahı ibadətin nurunu məğlub et/yeyilər, ona qarşı üstün gəlirsə, ibadətin nurunu aradan qaldırar və savabları yox edər. İşdə bu vəziyyətdə o günah böyük günah olar. Yox, əgər ibadət özündə olan nur, saf və təmizlik ilə günahlara qalib gəlirsə, cahilliyin qaranlığını və günahın çiryini aradan qaldırar. Tək bu aradan qaldırma əsnasında günahın qaranlığına bərabər miqdardakı ibadət nuru da itər. Lakin ibadətin geridə qalan nuru və safı nəfsi işıqlandırmağa və təmizləməyə davam edər. İşdə günahlar ilə savabların bir-birlərini yox etmələrinin mənas(n)ı budur. Bu, kiçik günahların bağışlanılmasının və pisliklərin örtülməsinin mənasının da özüdür. İşdə bu cür günahlar, kiçik günahlardır."

"Bir də pisliklərin və yaxşılıqların cəzaları və savabları baxımından bərabər olmaları şıkkı var. Ağıl, ilk baxışda bunu olabiləcək görə bilər. Bu qəşəng, insanın günahsız və savabsız bir boş səhifə kimi fərz edilməsinin, nəfsinin həm qaranlıqdan və həm də nurdan pay almamış olmasının fərz edilməsinin mümkün olmasını tələb edir. Lakin, "(İnananların) bir hissəs(n)i cənnətdə və bir hissəs(n)i də dəli alovlu cəhənnəmdədir." (Şura, 7) ayəs(n)i bu şıkkı etibarsız etməkdədir." Qəzalinin sözlərindən xülasəylə köçürdüyümüz götürmə burada sona çatdı.

Fahrı Razi bu fikiri, özünə görə batil olan Mutəzilə məzhəbinin qanunlarına söykən/dözdüyü səbəbi ilə rədd etmişdir. Lakin əl-Menar təfsirinin sahibi, öz təfsirində Raziyə şiddətlə qarşı çıxaraq belə deyir:

"Əgər günahların özlərinin kiçik və böyük deyə ikiyə ayrılmaları Quranda açıq bir şəkildə iştirak etsəydi İbni Abbasın bu ayrı-seçkiliyə qarşı çıxması məntiqə sığar idimi? Xeyr, sığmazdı. Hətta Abdurrezzakın rəvayətinə görə İbni Abbasa, 'Böyük günahlar yeddi dənədirmi?' deyə soruşulduğunda, 'Onlar yetmiş dənəyə daha yaxındır.' qarşılığını verir. Səid b. Cubeyr isə bu cavabın, 'Onlar yeddi yüz/üz dənəyə daha yaxındır.' şəklində olduğunu nəql etmişdir. Amma günahların kiçik və böyük deyə ikiyə ayrılmasına qarşı çıxan görüş, Eş'ari məzhəbinə nisbət verilmişdir."

"Yəqin onların arasından bu fikiri müdafiə edənlər, adı çəkilən sözləri şərh etmə yolu ilə də olsa Mutəzilə məzhəbinin fikirinə qarşı çıxmaq istəmişlər. Bu səy İbni Fevrekin sözlərindən aydın olur. Bu şəxs Eş'arilerin fikirlərini düzəldərək belə demişdir: "Allaha qarşı işlənən günahların hamısı böyük günahdır. Tək bəzilərinə kiçik və bəzilərinə böyük deyilmiş olması, nisbi (nisbi) bir adlandırmadıyar. [41] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> Mutəzilə məzhəbi isə günahların kiçik və böyük deyə ikiyə ayrıldığını söyləyir; lakin bu görüş doğru deyil." İbni Fevrek daha sonra bu sözlərinin davamında təfsirini etdiyimiz ayəs(n)i, mənasına uzaq düşəcək şəkildə şərh etmişdir."

"Görəsən sırf Mutəzilə məzhəbinə, həm də doğru fikirləri haqqında belə olsa, qarşı çıxmaq üçün ayələr və hədislər şərh edilə bilərmi?! Bu, qəribsənəcək bir vəziyyət deyil. Çünki məzhəb fanatizmi bir çox ağıllı elm adamını, zəkalarının özlərinə və ümmətlərinə fayda təmin etməsindən saxlamışdır. Bu fanatizm, o elm adamlarının əsərlərinin gerçəyi araşdırmanı maneə törədən mübahisə/müzakirələrlə dolmasına gətirib çıxararaq Müsəlmanlar üçün fitnə qaynağı olmalarına səbəb olmuşdur. Necə ki Razinin, Qəzalidən etdiyi köçürmələri və fanatizm nəticəs(n)i onun sözlərini necə rədd etdiyini, ona bu mövzuda verdiyi cavabı aşağıda görəcəksiniz. Halbuki Razi harada, Qəzali harada? Müaviyə harada, Hz. Əli (ə.s) harada?" əl-Menar təfsirindən edilən götürmə burada sona çatdı. el-Menarın yazıçıs(n)ı daha sonra bu sözlərini, Qəzalidən və Razidən etdiyimiz nəqllərə toxunaraq bağlayır.

Lakin bizə görə, Qəzalinin fikirləri hər nə qədər ümumiyyətlə yerində isə də bu baxımlardan əsassız və yanılmalıdır: