Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

BİR QURAN GERÇƏYİ üzərinə

İnsanların həyatdakı imtiyazları əldə etmədəki qabiliyyət və mizaç fərqlilikləri, tekvini=varoluşsal olan təbii təməllərə söykən/dözər. Bu yaratma təməllərin həyatın fərqli mərhələlərində öz fəaliyyətini göstərməsi qaçınılmazdır. Bildiyimiz qədəri ilə ən köhnə çağlardan günümüzə qədər cəmiyyətlərin həyatı hamı/həmişə belə gəlib keçmişdir.

Köhnə dövrlərdə güclü fərdlər, zəif kəsləri kölə əldə edirlər, onları arzuları və istəkləri istiqamətində istifadə edirdilər. Bu istifadə etmə heç bir qeydə və şərtə təbii/tabe deyildi. O yazıq zəifləyər isə güclülərin əmrlərinə boyun əyməkdən başqa bir şey edə bilmir, onların arzularını və istədiklərini qarşılamaqdan başqa bir yol tapa bilmirdilər. Lakin ürəkləri hirs və kinlə dolu idi. Hamı/həmişə fürsət gözləyirdilər. İnsanlar uzun əsrlər boyunca belə nizam içində yaşadılar. Bu nizam ağalıq formasında başladı və zamanla krallığa və imperatorluğa çevrildi.

Sonunda insanlar ard-arda reallaşdırdıqları qiyamlar sonunda bu zorba nizamı yıxmağı bacardılar. Hökumət səlahiyyətlilərini və kralları cəmiyyətin faydas(n)ı və xoşbəxtliyi üçün ortaya qoyulan konstitusiyalara və qanunlara uyğun gəlməyə məcbur etdilər. Beləcə zorba iradələrin rəhbərlikləri, diktator rejimlərin suverenlikləri, görünüşcə (sözdə) sona çatdı. İnsanlar arasındakı sinif fərqliliyi, hər şeyin düzümünlərini ovuclarında tutan hakim sinif ilə səlahiyyəti bunların əlində olan, (mal kimi alınıb satılan) kölə və məhkum yığınlar formasındakı ikiyə bölünmə artıq ortadan qalxdı. Lakin fəsad ağacı başqa bir torpaqda və başqa bir görünüşə bürünərək inkişafa və meyvə verməyə davam etdi; verdiyi meyvə yenə eyni meyvə oldu. Bu isə, malların bəzi əllərdə toplanması və digər ovucların boş qalmasının nəticəsində ibarət olan/yaranan sərvət təcrübəsinə bağlı olaraq sifət imtiyazlarının meydana çıxması, ortaya çıxması vəziyyəti idi.

Bu imtiyaz iki sinif arasında böyük bir uçurum meydana gətirdi. Bu uçurumlu mühitdə sərvət sahibləri sərvətlərindən qaynaqlanan gücləri ilə ictimai həyatın bütün inkişaflarına istiqamət verməyi özlərinə məxsus bir imtiyaz qəbul edərlərkən, yazıq yoxsulların əllərində baş qaldırmaqdan və nəşr/təzyiqlərə etiraz etməkdən başqa bir çarə qalmamışdı.

Bunun arxasından Kommunizm gəldi. Bu rejim insanlara lazım olan malların ortaq olmasını, mülkiyyətin ortadan qalxmasını və sərmayələrin yox edilməsini (onlara əl qoyulmasını) müdafiə edirdi. Bu sistemə görə cəmiyyətin hər fərdi, ancaq öz əməyi ilə çıxardığı və nəfsində olan qabiliyyətləri ilə qazandığı qədər fayda təmin edə biləcəkdi. Beləcə sərvət və varlıq fərqi, əsaslı ortadan qalxmış olacaqdı. Tək bu sistem köhnə sistem zamanında heç ağla gəlməyəcək bir pozuqluq doğurdu. Bu pozuqluq isə, fərdin iradə azadlığının ortadan qalxması, sərbəstliyinin yox olması idi. Halbuki təbiət bunu rədd edir, yaradılış qanunu bunu təsdiqləmirdi. Təbiətə nəşr/təzyiq edən, yaradılış qanunu ilə ziddiyyət təşkil edən bir sistemin də yaşaması təbii ki mümkün deyildi.

Bununla birlikdə (bu sistemdə də) pozuqluğun təməl faktoru eynilə yerində dayanırdı. Çünki insan təbiəti imtiyaza, başqalarını keçməyə imkan tanımayan, özüylə önə keçmə və öyünmə ümidi olmayan bir işə şövqlə atılmaz. [Ona mütləq önə keçmə və öyünmə fürsəti tanınmalıdır.] İmtiyazlar ortadan qalxınca, işlər də yox olmağa üz tutar [artıq heç kimdə iş şövqü qalmaz]. Bu da insanlığın məhv olması demək idi. Kommunistlər buna çarə axtardılar. Tapdıqları çarə bu imtiyazları maddi olmayan şərəf və törensel məqsədlərə yönəltmək oldu. Amma çəkinilən vəziyyət köhnəsi kimi təkrar geri gəldi. Çünki insan bu simvolik imtiyazların gerçək olduğunu qəbul etməzsə, onlara boyun əyməz. Əgər onları gerçək qəbul etsə, o sahələrdəki imtiyaz vəziyyəti eynilə maddi imtiyazlarda olduğu kimi olar.

Demokratiya rejimi də içinə düşdüyü çürüməyi və pozulmağı önləmək üçün çarə axtardı. Tapdığı çarə isə, sıx bir təbliğat vasitəçiliyi ilə kommunist rejimin pozuqluğunu izah etmək, alış-verişlərin və ticarətlərin qar/qazanclarının böyük bir hissəsini al/götürüb aparan ağır vergilər qoymaq oldu. Ancaq bu tədbirlər onlara fayda vermədi. Çünki müxaliflərinin rejimlərində ortaya çıxan çürümüşlük, öz sistemlərinə hücum edən pozulmuşluğun yolunu tıxamırdı. Qazanclarının böyük bir hissəsinin xəzinəyə getməsi, azğınların azğınlıqlarına və zülmlərinə maneə ola bilmirdi. Bu azğınlar, səylərini mal əldə etmə mərhələsindən təkəlləşmə, hegemoniya qurma və sərvətlərin öz aralarında gəzməsi məqsədinə sürüşdürdülər. Bu səbəbdən sərvətlər təkəlləşmə, hegemoniya qurma, onlara əl qoyma yolu ilə qazanılır və onları idarə etmək də onların maliki olmanın nəticəs(n)i olurdu.

Nə kommunistlər xəstəliyi müalicə edə bildilər və nə demokratiya rejimi yanlıları... Yaranı dağlamanın kənarında, bir müalicə yox. Bunun yeganə səbəbi, insanlığın cəmiyyət üçün hədəf olaraq təyin etdiyi "maddi həyatdan faydalanma məqsədi"nin daim fəsad qütbünü göstərən bir kompasa bənzəyir olmasıdır ki, nə tərəfə dönsə və hara qon/qoyulsa istiqaməti dəyişməz.

İslamın bu fəsadın kökünü kəsmə mövzusundakı fikiri isə budur: İslam hər şeydən əvvəl, fitrətin yönəltdiyi bütün sahələrdə və mövzularda insanları sərbəst buraxmış; daha sonra vergi və bənzəri tədbirlərlə kasıbların həyat səviyyəsini yüksəltmək və israfı, bədxərcliyi, zənginləri normal ölçülərdən uzaqlaşdıran nümayişi maneə törədərək varlıqlı sinifin həyat səviyyəsini aşağı çəkməklə də kasıb və zəngin sinifləri bir-birinə yaxınlaşdırmışdır. Təsnif edər arası balanssızlıqları da tövhid inancı və əxlaqla, bunların yanında üzləri maddi imtiyazlardan təqva üstünlüyünə və Allah qatındakı hədiyyəyə talib olmağa çevirərək tarazlığa qovuşdurmuşdur. İşdə uca Allah bu ayələrdə bu məqsədə işarə edir: "Allahdan ONun lütf və kərəmini istəyin." (Nisa, 33) "Allah qatında ən qiymətli olanınız, Ondan ən çox qorxanınızdır." (Hucurat, 13) "Allaha qaçışın." (Zariyat, 50)

Daha əvvəl söylədiyimiz kimi insanların üzlərini uca Allaha yönəltmək, dünya həyatının məqsədlərini reallaşdıracaq gerçək səbəblərə maraq/əlaqə göstərməyi özü ilə gətirər. Yoxsa həyatın ehtiyaclarını qar/qazanc-şılama mövzusunda işsizlik etməyə, xoşbəxtliyi axtarışda tənbəlcə davranmağa gətirib çıxarmaz. Bu səbəbdən "İslam, tənbəllik və insan həyatının ehtiyaclarını qarşılamada donuqluq dinidir." deyənlərin sözü əsassız və cahilcə bir sözdür. Bu mövzuda söyləyəcəklərimiz xülasəylə bunlardır. Kitabımızın müxtəlif araşdırma yazılarında daha əvvəl bu mövzu ilə əlaqədar detallı şərhlər edilmişdir.

"(Kişi və qadından) hər biri üçün ana-atanın, yaxınların... buraxdığından (hissələr al/götürəcək olan) varislər etdik..." Ayədə keçən "mevali" sözü, "mövla" sözünün çoxluğudur və "vəli" mənasını verər. Hərçənd bu söz "velayet=yetkililik" əhatəsinə girən bəzi anlayışları ifadə etməsi üçün məşhur şəkildə o mənada istifadə edilməkdədir. Məsələn, kölənin əfəndisinə "mövla" deyilir. Çünki əfəndi kölənin vəliliyini boynuna götürmüş, səlahiyyətlisi olmuşdur. Kömək edilənin işini boynuna götürməsi səbəbi ilə birinə kömək edən kimsəyə də "mövla" deyilir. Yenə əmisinin qızının evlənmə işini boynuna götürməsi səbəbi ilə əmi oğuluna da "mövla" deyilir. Bu sözün məsdəri mimi və ya adı məkan olması və onunla hər hansı bir şəkildə vəliliyi şəxsində daşıyan adamın nəzərdə tutulmuş olması da uzaq bir ehtimal deyil. Eynilə "hökumət" və "məhkəmə" deyib də hakim olan şəxsi nəzərdə tutmamız kimi.

Ayədə keçən "akd=düğümlemek" sözü, "hall=çözme" sözünün əleyhdarı, "yemin=sağ" sözü də "yesar=sol" sözünün əleyhdarıdır. "And" sözü ayrıca "sağ əl, and içmək" və başqa mənalarda da istifadə edilər.

Bu ayənin daha əvvəlki "Allahın özüylə bəzilərinizi bəzilərinizdən üstün etdiyi şeyləri arzu etməyin." ayəs(n)i ilə eyni axış içərisində olması, yenə bu ayənin hər pay sahibinə payını verməyi mülahizəsi və Allahın ana-atanın və qohumların buraxdıqları mirasdan əlaqədar hər kəsə pay ayırdığını bildirməsi, "(Kişi və qadından) hər biri üçün... varislər etdik." ayəsinin bir əvvəlki ayələ birlikdə miras ayələrində toxunulan hökmlərin və əmrlərin xülasəsini ehtiva etdiyini, o ayələrdəki detallı qanunların bir prinsipini meydana gətirdiyini təsdiq edər. Necə ki miras ayələrindən əvvəl iştirak edən "Ana-atanın və yaxınların buraxdıqlarından kişilərə bir pay vardır." (Nisa, 7) ayəs(n)i də miras mövzusunda bütün detallı hökmlərə dayaq meydana gətirən ümumi bir qayda ortaya qoymuşdur.

Buna görə, bu ayədə xülasəylə bildirilən varislər ilə miras buraxanların, miras ayələrində detallı şəkildə zikr edilən varislər və miras buraxanlarla üst-üstə düşmələri lazımdır. Bu səbəbdən bu ayədəki "mevali=varis-ler"den məqsəd, detallı miras ayələrində varis olaraq zikr edilən ana-ataların, övladların, qardaşların, bacıların və digər varislərin bütünüdür.

Kənar yandan ayədə zikr edilən "ana-ata, yaxınlar və özləriylə əhdləşmə edilən" üç zümrədən məqsəd də miras ayələrində zikr edilən zümrələrdir. Bunlar da ana-atalardan, qohumlardan və bərabər/yoldaşlardan ibarət olan/yaranan üç zümrədir. Buna görə, "özləriylə əhdləşdiyiniz kəslər" ifadəsindən ər-arvad nəzərdə tutulur.

Ayənin baş tərəfində iştirak edən, "hər biri üçün... varislər etdik." ifadəsinin mənas(n)ı isə budur: Qadın-kişi hər biriniz üçün mirasda vəlilər təyin edərdik. Bu vəlilər öldükdən sonra geridə buraxdığınız mala varis olarlar. Ayədəki, "buraxdıqlarından" ifadəsinə gəlincə, ayənin orijinalında keçən "min" hərfi cerri ibtida=başlangıç mənasında olub, "mevalı" sözü ilə elin idilidir. Bununla da sanki vilayətin maldan qaynaqlandığı xüsusuna işarə edilmişdir. "Min" ədatının "yerisune=miras al/götürərlər" və ya yu'tevne=kendilerine verilər" kimi mahzuf bir fillə elin idili ol-ması da mümkündür. Bu səbəbdən, "buraxdıqlarından" məqsəd, miras buraxan ölünün geridə buraxdığı maldır. Miras buraxacaq olanlar isə ana-ata, nesepçe yaxın qohumlar ilə qarı/qazancı/arvad və ərdir.

Ər-arvadın "Özləriylə əhdləşdiyiniz kəslər" deyə ifadə edilməsi kinayə xüsusiyyətli bir ifadədir. Ərəblər, adətlərinə görə əqdlərdə və müqavilələrdə əl sıxışardılar. Əl sıxışarkən də sanki istifadə etdikləri sağ əlləri müqavilələri bağlayır, əhdləri dəqiqləşdirir kimi düşünülürdü. Buna görə bu ifadənin mənas(n)ı belədir: "Əqd yolu ilə özünüz ilə aralarında evlilik bağı icad etdiyiniz kəslər."

"O halda onlara paylarını verin." ifadəsindəki çoxluq əvəzliklərin hər ikisi də "mevali=varisler" sözünə dönükdür. İfadədə iştirak edən "nəsib"dən məqsəd də, miras ayələrində açıqlanan paylardır. Ayənin orijinalının ilk başında olan "fa" ədatı, detallandırma məqsədlidir; bu səbəbdən bu cümlə, "(Kişi və qadından) hər biri üçün... varislər etdik." cümləsinin davamı və detallı şərhidir. Arxasından, "Çünki Allah hər şeyi görməkdədir." cümləsi ilə də bu varislərə paylarının verilməsinə bağlı hökm gücləndirilmişdir.

Ayəyə verdiyimiz bu məna, təfsirçilərin öz təfsirlərində zikr etdikləri mənaların gerçəyə ən yaxın olanıdır. [Ancaq ayələ əlaqədar bəzi təfsirlər və şərhlər/şərh edər də irəli sürülmüşdür.] Kimi təfsirçilər "mevali" sözü ilə miras al/götürmədə prioritet daşıyan varislərin deyil, miras al/götürməyən qohumların nəzərdə tutulduğunu söyləmişlər. Lakin ayədə istifadə edilən sözlər, buna dəlil olacaq bir xüsusiyyət daşımırlar; əksinə varislər mənasında olduğuna dəlil olacaq xüsusiyyət daşıyırlar.

Kimi təfsirçilər, "ana-atanın, yaxınların... buraxdığından" ifadəsinin orijinalında keçən "min" ədatının beyaniyye=açıklama məqsədli novunu və "ma" sözcüyü ilə də vəlilər (səlahiyyətlilər) olan varislərin nəzərdə tutulduğunu söyləmişlər. Bu vəziyyətdə ayənin mənas(n)ı belə olar: Hər biriniz üçün özünə varis olan vəlilər təyin etdik. Bunlar isə ana-ataların və yaxın qohumların geridə buraxdıqları kəslərdir.

Kimi təfsirçilər də, "Özləriylə əhdləşdiyiniz kəslər" ifadəsi ilə müttəfiqlərin nəzərdə tutulduğunu söyləmişlər. Bilindiyi kimi cahiliyyə dövrü Ərəb cəmiyyətində, bir adam başqa bir adam ilə müqavilə edər və ona, "Mənim qanım sənin qanın, mənim döyüşüm sənin döyüşün, mənim barışım sənin barışındır. Sən məndən miras al/götürərsən, mən də səndən miras al/götürərəm. (Səhvən birini öldürdüyümüzdə) sən mənim adıma diyet ödəyərsən, mən də sənin adına diyet ödəyərəm." dərdi/deyərdi və beləcə müqavilə bağlayan adam, müqavilə bağladığı adamın malının altıda birinə varis olardı.

Bu təfsirə görə, ayənin bu cümləsi əvvəlindən qopuq bir vəziyyətə düşər və mənas(n)ı, "Özləriylə əhdləşdiyiniz kəslərə (müttəfiqlərinizə) də paylarını (malın altıda birini) verin" olar. Sonra bu hökm, "Yaxın qohumlar bir-birlərinə (varis olma mövzusunda) daha yaxındırlar." (Ənfal, 75) ayəs(n)i ilə etibarsız qılınmışdır.

Bir başqa görüşə görə, "O halda onlara paylarını verin." demək, "Heç bir miras haqqı söz mövzusu olmadan, onlara düşmənləri qarşısında kömək edin, (səhvən birini öldürdüklərində) onlar adına diyet verin və çətinliyə düşdüklərində onlara köməkçi olun." deməkdir. Yoxsa ayə onlara miras verilməsi mövzusuna dəlalət etməməkdədir. Buna görə bu ayənin neshedilmiş olması söz mövzusu deyil.

Kimi təfsirçilərə görə, "Özləriylə əhdləşdiyiniz kəslər"dən məqsəd, Mədinədə Peyğəmbərimizin (s. a. a) bir-birinə qardaş etdiyi səhabələrdir, ki bunlar bu qardaşlıq nəticəs(n)i bir-birlərinə varis olurdular. Lakin daha sonra bu hökm miras ayəs(n)i ilə etibarsız qılındı.

Bir başqa görüşə görə isə də, "Özləriylə əhdləşdiyiniz kəslər"dən, cahiliyyə dövründə Ərəblərin əldə etmiş olduqları övladlar nəzərdə tutulmuş, İslam dövründə ögey ataların bu övladlıqlar üçün bir şeylər vəsiyyət etmələri əmr edilmişdir. "O halda onlara paylarını verin." ifadəsi ilə işdə buna işarə edilmişdir.

Ancaq bütün bunlar, ayənin axışı və ayədə istifadə edilən sözlər ilə uyğun gəlməyən mənalardır. Bu vəziyyət, ayəs(n)i diqqətli bir şəkildə araşdıran kimsənin gözündən qaçmayan bir gerçəkdir. İşdə bundan ötəri biz də bunlarla əlaqədar tənqidləri araşdırmayaraq sözü uzatmaqdan qaçındıq.

"Allahın insanlardan bir qisimini digər qisimindən üstün etməsi və mallarından xərcləmələr etdikləri üçün kişilər qadınların idarəçisidir." Ayənin orijinalında keçən "kavvam" sözünün törəməs(n)i olan "sürüşüm" anlayışı, başqasının işini boynuna götürən adam deməkdir. "Kavvam" və "kayyam" sözləri də eyni mənada mübaliğəni ifadə etmək üçün istifadə edilərlər.

"Allahın insanlardan bir qisimini digər qisimindən üstün etməsi" ifadəsindən, təbii olaraq kişilərin qadınlara üstün və çox olan istiqamətləri nəzərdə tutulur. Bu da kişilərdəki ağıl icra etmə gücünün çoxluğunu və bunun davamı olan güclü-qüvvətli olma və çətin işlərə söykən/dözmə kimi imtiyazları ifadə edər. Qadınlar isə incəliyə və nəzakətliliyə söykənən romantik və həyəcan ağırlıqlı insanlardır. "Mallarından xərcləmələr etdikləri üçün" ifadəsi ilə də kişilərin boynuna götürdükləri mehir vermələri və qadının dolanışıq xərclərini təmin etmələri nəzərdə tutulmaqdadır.

Ayədə səbəb olaraq göstərilən xüsusların [Allahın üstün etməsi və maliyyə xərcləmədə ol/tapılmaq] faktlarının əhatəli olması [bütün kişi və qadınlarda etibarlı olması], bu səbəbə söykənilən hökmün yəni "Kişilər qadınların idarəçisidirlər." hökmünün yalnız ərlərlə məhdud olmadığını göstərər. Yəni söz mövzusu rəhbərlik səlahiyyəti yalnız ailə içində ərin arvadını idarə etməyə səlahiyyətli olmasından ibarət bir imtiyaz deyil. Bu imtiyaz, qadınlarla kişilərin həyatları ilə əlaqəli olan bütün ictimai sahələrdə kişinin qadını idarə etməsi lazım olduğunu ifadə edər. Kişilərin üstünlüyü ilə əlaqəli olan məsələn cəmiyyətin təməlini meydana gətirən və təbii olaraq kişilərdə qadınlardan daha çox olan ağıl icra etmə gücü ilə istiqamətləndirilən dövlət rəhbərliyi və mühakimə mexanizmi kimi ictimai sahələrdə və yenə bədən quruluşu və ağıl gücü ilə möhkəm əlaqəsi olan müdafiə etmə kimi sahələrdə kişilərin qadınlara qarşı üstünlükləri və rəhbərlik imtiyazları vardır.

Buna görə, "Kişilər qadınların idarəçisidir." ifadəsi, tam mənas(n)ı ilə mütləq bir ifadədir. Bu ifadənin arxasından gələn və aşağıda izah ediləcəyi üzrə sırf ər-arvad əlaqələrinə istiqamətli şərhdə olan "O halda yaxşı qadınlar..." ifadəsi isə, bu mütləq hökmün bir davamı, onun bir parçası və ondan çıxarılmış bir nəticədir. Yoxsa hökmün mütləqliyini qeydləndirəcək bir xüsusiyyətə sahib deyil.