Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

ayələrin hədislər İŞIĞINDA şərhi

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni İshak, İbni Cərir, İbni Mün-zir, İbni Əbu Xatəm və Delailin Nübüvve adlı əsərində də Beyhaki İbni Abbasdan belə köçürərlər: "Yəhudi öndərlərindən Rıfaa b. Zeyd b. Tabut, Rəsulullah (s. a. a) ilə danışarkən dilini ağız boşluğunda əyib bükərək: 'Ya Məhəmməd, bizə qulaq as da sənə izah edək.' deyər və arxasından İslamı pislər, ona qarşı tənqiddə ol/tapılardı. Buna görə haqqında, 'Özlərinə kitabdan bir pay verilənləri görmürsənmü? Onlar pozğunluğu satın alırlar... Artıq çox az bir qisimi xaric, inanmazlar.' ayələri endi." (c. 2, s. 168)

Yenə eyni əsərdə nəql etdiyinə görə İbni Cərir və İbni Əbu Xatəm "Ey özlərinə kitab verilənlər!..." deyə başlayan ayə haqqında Süd ididən belə köçürərlər: "Bu ayə Kaynuka Oğulları Yəhudilərindən Malıq b. Sayf və Rıfaa b. Zeyd b. Tabut haqqında enmişdir." (c. 2, s. 168)

Yenə eyni əsərdə İbni İshakdan, İbni Cərirdən, İbni Munzırdan, İbni Əbu Xatəmdən və et-Delail adlı əsərdə Beyhakidən İbni Ab-basın belə dediyini nəql edər: "Rəsulullah (s. a. a), Abdullah b. Suruyanın və Kaab b. Esedin də ol/tapıldığı Yəhudi xaxamları ilə danışaraq onlara, 'Ey Yəhudilər! Allahdan qorxun və İslama girin. Vallah, siz mənim sizə gətirdiyimin haqq (din) olduğunu bilirsiniz.' dedi. Xaxamların, 'Xeyr, ya Məhəmməd! Biz belə bir şey bilmirik.' dəmələri üzərinə Uca Allah, 'Ey özlərinə kitab verilənlər!... endirdiyimizə (Qurana) inanın.' ayəsini endirdi." (c. 2, s. 168)

Mən deyərəm ki: Daha əvvəl söylədiyimiz kimi hər nə qədər ayələrin zahiri mənaları bu ayələrin Əhli Kitabın Yəhudi seqmenti haqqında endiyini göstərirsə də nəql etdiyimiz eniş səbəbləri, bu mövzudakı digər bənzərləri kimi, nümunə və uyğunlaşdırma hökmü olmaqdan irəliyə getməz. Amma yenə də Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər.

Təfsir-ul Burhanda Nü'mani'den, o da öz rəvayət zənciri ilə Ca-birdən İmam Misin (ə.s) [Hz. Mehdinin zühur etməsindən əvvəl] Süfyani ordusunun ortaya çıxışını izah etdiyi uzun bir hədisində belə buyurduğunu nəql edər: "Süfyani ordusunun komandiri, Bəydədə (geniş bir səhrada) yerləşər/evlər. O sırada göydən biri: 'Ey səhra, bu adamları ud.' deyə səslənər. Bunun üzərinə bu ordu yerin dibinə keçirilər. Tək üç adam qalar ki, bunların üzləri peysərlərinə çevrilər. Bu üç adam it sifətlidirlər. İşdə, 'Ey özlərinə kitab verilənlər! Biz bəzi üzləri silib arxalarına çevirmədən əvvəl, yanınızda ol/tapılanları təsdiqləyici olaraq endirdiyimizə (Qurana) inanın.' ayəs(n)i bu adamlar haqqında enmişdir." (c. 1, s. 373, h: 2)

Mən deyərəm ki: Təfsir-ul Burhanda bu rəvayəti Şeyx Müfiddən də köçürmüşdür. Şeyx Müfid bunu, öz rəvayət zənciri ilə Cabirə söykəyərək İmam Misdən (ə.s) Süfyani hekayəsi çərçivəsində yuxarıdakının bənzəri bir xəbər içində nəql etmişdir. (əl-Burhan, c. 1, s. 174, h: 3)

Məhrum la Yahzuruh-ul Fakih adlı əsərdə öz rəvayət zənciri ilə Su-veyrdən, o da atasından Hz. Əlinin (ə.s) belə dediyini nəql edər: "Quranın ən/en sevdiyim ayəs(n)i, 'Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz; bundan başqasını dilədiyi kimsə üçün bağışlayar/hədiyyələr.' ayəsidir."

Mən deyərəm ki: et-Dürr-ül Mensur təfsirinin müəllifi bu rəvayəti Firyabiyə və Tirmiziyə söykən/dözərək Hz. Əlidən (ə.s) nəql etmiş vədirimizi də bunun "hasen hədis" olduğunu söyləmişdir.

Yenə et-Dürr-ül Mensur təfsirində İbni Cərirdən və İbni Əbu Xatəmdən İbni Ömərin belə dediyi köçürülər: "Də ki: Ey kendi(lerinə pislik edib) nəfslərinə zülmətmiş olan qullarım! Allahın rəhmətindən ümid kəsməyin..." (Zumər, 53) ayəs(n)i endiyində, aramızdan biri ayağa qalxaraq 'Hətta Allaha ortaq qaçmaq dəmi (bağışlanılar)?' deyə soruşdu. Peyğəmbərimiz (s. a. a) xoşuna gəlməyən bu suala, 'Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz...' ayəsini oxuyaraq cavab verdi." (c. 2, s. 169)

Yenə eyni əsərdə İbni Münzir Əbu Mucazdan belə nəql edər: "Də ki: Ey öz(lerine pislik edib) nəfslərinə zülmətmiş olan qullarım!..." (Zumər, 53) ayəs(n)i enincə, Peyğəmbərimiz (s. a. a) minbərə çıxaraq onu xalqa/halqa oxudu. O sırada camaatdan biri ayağa qalxaraq, 'Hətta Allaha ortaq qaçmaq dəmi?' deyə soruşdu. Peyğəmbərimiz cavab vermədi. Bu hadisə (yəni o adamın soruşması və Peyğəmbərin susması) iki və ya üç dəfə təkrarlanınca, 'Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz; bundan başqasını dilədiyi kimsə üçün bağışlayar/hədiyyələr.' ayəs(n)i endi. Lakin daha sonra əvvəlki ayə Zumər surəsinə, bu ayə isə Nisa surəsinə yerləşdirildi." (c. 2, s. 169)

Mən deyərəm ki: Daha əvvəl söylədiyimiz kimi Zumər surəsindəki ayə, özünü izləyən ayələr hasebiyle günahların tövbə ilə bağışlanmasına dəlalət etməkdədir. Heç şübhəsiz tövbə, şirk də daxil olmaq üzrə bütün günahların bağışlanılmasını təmin edər. Lakin bu xüsusa diqqət yetirilməlidir ki, Nisa surəsində iştirak edən ayənin mövzusu tövbə deyil. Buna görə bu iki ayə arasında ziddiyyət yoxdur ki, birinin o birisini nəsh-etdiyi (=hükmünü etibarsız etdiyi) və ya məhdudlaşdırdığı irəli sürtülə bilsin.

Mecma-ul Bəyan təfsirində bu ayələ əlaqədar olaraq Kelbinin belə dediyi rəvayət edilər: "Bu ayə, Vəhşi və yoldaşlarından ibarət olan/yaranan müşriklər haqqında endi. Belə ki, Vəhşi Hz. Həmzəni öldürdüyündə işlədiyi bu cinayətə qarşılıq azat ediləcəyi vəd edilmiş, lakin özünə verilən söz yerinə yetirilməmişdi. Bunun üzərinə Məkkəyə gəlincə özü və yoldaşları etdiklərinə peşman oldular və Peyğəmbərimizə (s. a. a) bir məktub yazaraq belə dedilər: Biz etdiyimizə peşman olduq. (Biz Müsəlman olmaq istəyirik.) Ancaq bizi Müsəlman olmaqdan saxlayan bir xüsus var, o da budur ki; sən Məkkədəykən: 'Onlar ki, Allah ilə birgə başqa bir tanrıya yalvarmazlar, Allahın haram etdiyi cana haqsız yerə qıymazlar və zina etməzlər...' (Furqan, 68) demişdinil. Biz isə Allahın yanında başqa bir ilaha tapındıq, Allahın qadağan etdiyi cana qıydıq və zina etdik. Əgər bu mane olmasa sənə xəbərdar etdik."

"Bunun üzərinə, 'Ancaq tövbə və iman edib yaxşı əməl işləyənlər başqadır...' (Furqan, 70) deyə başlayan iki ayə endi. Peyğəmbərimiz (s. a. a) bu iki ayəs(n)i bir məktubla Vəhşiyə və yoldaşlarına göndərdi. Vəhşi və yoldaşları ayələri oxuyunca Peyğəmbərimizə bu məktubu yazdılar: 'Bu şərtlər ağırdır. Yaxşı əməllər işləməyərək bu ayələrin əhatəsinə girə bilməyəcəyimizdən qorxuruq.' Bunun üzərinə, 'Allah, özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz; bundan başqasını dilədiyi kimsə üçün bağışlayar/hədiyyələr...' ayəs(n)i endi."

"Vəhşi və yoldaşları bu ayəs(n)i oxuyunca, 'Allahın dilədiyi kəslərin əhatəsinə alına bilməyəcəyimizdən qorxuruq.' deyə yazdılar. Bunun üzərinə, 'Ey öz(lerine pislik edib) nəfslərinə zülmətmiş olan qullarım! Allahın rəhmətindən ümid kəsməyin. Çünki Allah bütün günahları bağışlayar/hədiyyələr.' (Zumər, 53) ayəs(n)i endi. Peyğəmbərimiz (s. a. a) bu ayəs(n)i Vəhşiyə və yoldaşlarına göndərdi."

"Adamlar bu ayəs(n)i oxuyunca birlikdə İslama girdilər və dərhal Peyğəmbərə getdilər. Peyğəmbərimiz də onların bu İslamını qəbul etdi. Bu sırada Vəhşiyə, 'İzah et mənə, Həmzəni necə öldürdün?' dedi. Vəhşi işlədiyi cinayəti izah edincə Peyğəmbərimiz ona, 'Gözümə görünmə, məndən uzaq dayan!' dedi. Bunun üzərinə Vəhşi, Şama yerləşdi və ölənə qədər orada qaldı." (c. 2, s. 122)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayəti Fahrı Razi öz əl-Kəbir adlı təfsirində İbni Abbasdan nəql etmişdir. [55] Ancaq rəvayətin eniş yerləri ilə əlaqədar şərhləri üzərində düşünən kimsə, yuxarıdakı ayələrin Peyğəmbərimiz (s. a. a) tərəfindən Vəhşiyə göndərdiyini söz mövzusu edən bu rəvayətin uydurma olduğundan heç şübhə etməz. Bu rəvayəti uyduran kimsə, Vəhşi ilə yoldaşlarının kiçik-böyük bütün günahları işləmiş olsalar da bağışlanıldıqlarını isbat etmək istəmişdir. Bunun üçün Quranın dəyişik yerlərindən ayələr seçmişdir. İstisna edən ayəs(n)i bir yerdən və istisna edilənlə əlaqədar ayəs(n)i də bir başqa yerdən al/götürmüşdür. Halbuki bu ayələrin hər birinin ayrı bir önü arxası olduğu kimi, hər bir ayənin önü və arxası ilə əlaqəsi və əlaqəsi vardır. Ayrıca hamısı elə bir söz axışı içində iştirak edir ki, o axış bütünlüyündən qoparılıb ayrılmaları mümkün deyil. Buna baxmayaraq rəvayəti uyduran kimsə, bu ayələri axış bütünlüklərindən qoparıb çıxarır və onları elə bir şəkildə sıraya yerləşdirir, yığır ki, Peyğəmbərimiz ilə Vəhşi arasındakı bu əcaib dialoqa uyğun düşsünlər.

Bəzi təfsirçilər bu barədə nə də gözəl bir söz söyləmişlər. Bu təfsirçi, yuxarıda köçürdüyümüz uyduruk rəvayətə işarə etdikdən sonra belə demişdir: "Sanki bunlar (rəvayəti uyduranlar) Allah ilə Vəhşinin aralarında zarafatlaşdıqlarını isbat etmək istəyirlər."

Bu rəvayəti uyduran adamın tək məqsədi, Vəhşini qəti və qərarlaşdırılmış bir əfvlə şərəfləndirməkdir. Elə bir əfv ki, onunla birlikdə heç bir günah, heç bir cinayət sahibinə zərər verməz. Ardından da buna günahlardan cəzaların qalxması əlavə olunur. Bunun qaçınılmaz nəticəs(n)i isə, insanlardan öhdəçiliklərin qalxmasıdır. Eynilə Xristianların düşündükləri kimi. Hətta bu onların düşüncələrindən də daha betərdir. Çünki Xristianlar Hz. İsa (ə.s) kimi bir peyğəmbərin özünü fəda etməsi ilə öhdəçiliklərin qalxdığını irəli sürərlərkən, bu rəvayəti uyduran adam Vəhşinin arzusuna uyğun gələrək bu nəticəyə çatır.

Sözünü etdiyimiz Vəhşiyə gəlincə, bu İbni Mut'im'in köləsi idi. Uhud Döyüşündə Hz. Həmzəni öldürdü. Sonra Məkkəyə yerləşdi. Ta-ifin alınmasından sonra da Müsəlman oldu. Peyğəmbərimiz ona, "Gözümə görünmə." deməsi üzərinə Şama yerləşdi. O bölgədə olan Hımsı iqamətgah əldə etdi. İkinci xəlifə zamanında divan katibliyi etdi. Sonra davamlı içki içdiyi üçün bu vəzifədən atıldı. İçki düşkünlüyü üzündən də bir neçə dəfə qırmanclandı. Osmanın xəlifəliyi dövründə isə öldü. Hətta rəvayət edildiyinə görə ölümü içki üzündən oldu.

İbni Abdulbirr əl-İstiab adlı əsərində, öz rəvayət zənciri ilə İbni İshaka söykədiyi bir rəvayətdə Abdullah b. Fadldan, o da Süleyman b. Yesəyərdən Cəfər b. Əmr b. Umeyye ed-Damurinin belə dediyini nəql edər: "Mən və Abdullah b. Udeyy səfərə çıxmışdıq. Yolumuz Vəhşinin iqamət yeri olan Hımsa uğradı. Bir-birimizə, 'Kaş ki Vəhşiyə gedib ona Hz. Həmzəni necə öldürdüyünü soruşa bilsəydik.' dedik. Ünvanını soruşarkən bir adama rast gəldik. Bizə belə dedi: 'O içkiyə məğlub olmuş biridir. Əgər onu ayık tapa bilsəniz, sizinlə istədiyiniz mövzuda danışa bilən normal bir Ərəblə qarşılaşarsınız. Lakin əgər onu sərxoşkən tapsanız yanından dərhal ayrılın.' Biz də verilən ünvan üzərinə Vəhşinin yanına vardıq..." Bu rəvayətin davamında Vəhşinin Uhud Döyüşü əsnasında Hz. Həmzəni necə öldürdüyü izah edilir.

Mecma-ul Bəyan təfsirində Mutarrif b. Şıhhır, Ömərdən belə nəql edər: "Rəsulullahın (s. a. a) zamanında içimizdən biri böyük bir gü-nah işləyərək öldüyü zaman onun cəhənnəm əhli olacağına dair şahidlik edərdik. Lakin ['Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz; bundan başqasını dilədiyi kimsə üçün bağışlayar/hədiyyələr.' deyə başlayan] ayə endikdən sonra artıq o şahidlikləri etməkdən imtina etdik." (c. 2, s. 123)

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni Münzir, Mutemer b. Süleyman yolu ilə Süleyman b. Utbe el-Barıkidən İsmayıl b. Sevbanın belə dedi-ğini rəvayət etmişdir: "Böyük xəstəlikdən əvvəl mühacir ilə ənsarın 'Kim bir mömini qəsdən öldürsə...' (Nisa, 93) ayəs(n)i haqqında, 'Belə bir kimsə qətiliklə cəhənnəmlikdir' dediklərinə şahid oldum. Lakin 'Allah, özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz; bundan başqasını dilədiyi kimsə üçün bağışlayar/hədiyyələr.' ayəs(n)i enincə, 'Allahın dilədiyi olar, Allah dilədiyini edər.' dedilər." (c. 2, s. 169)

Mən deyərəm ki: Bu iki rəvayətə yaxın mənada olan bir rəvayət də bir neçə yoldan İbni Ömərə söykənilərək nəql edilmişdir. Lakin bu rəvayətlərin hamısı şübhəlidir. Belə ki, [səhabələrin bütününün səhv bir mövzu üzərində ittifaq edəcəkləri ağlan mümkün deyil. Çünki] "Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz..." deyə başlayan ayənin, daha əvvəl şərhini etdiyimiz şəfaət ayələrinin məzmunlarından çox bir məna daşımadığını bütün səhabələrin bilmədiyini sanmırıq.

Ayrıca onların, şəfaət haqqındakı ayələrin çoxunun Məkkə dövründə endiyindən xəbərsiz olacaqlarını da düşünə bilmərik. Məsələn, uca Allah Zuxruf surəsində belə buyurmuşdur: "Allahı buraxıb da tapındıqları bütlər, şəfaət edə bilməzlər. Ancaq bilərək haqqa şahidlik edənlər bunun xaricindədir." (Zuxruf, 86) Yunus, Ənbiya, Taha, Səba, Nəcm və Muddəssir surələrində iştirak edən şəfaət mövzulu ayələr də belədir.

Bu ayələrin hamısı Məkkə dövründə enən və şəfaəti sübut edən ayələrdir. Necə ki şəfaətlə əlaqədar yazımızda bu mövzuya detallı bir şəkildə şərh gətirmişdik. (Bəqərə, 47-48) Bu ayələr isə bütün günahları əhatə edər. Söz mövzusu ayələrdə biri şəfaət görən adam ilə əlaqədar, o biris(n)i isə uca Allah ilə əlaqədar iki qeyd vardır. Şəfaət görən adam ilə əlaqədar qeyd, o adamın Allahın razılığına uyğun bir dini yəni, tövhid qanununa söykənən bir inancı mənimsəmiş olması və Allaha ortaq qaçmamış olmasıdır. Uca Allah ilə əlaqədar qeyd isə onun meşiyeti və diləməsidir. Bu ayələrdən çıxan nəticə, Allahın əfvinin ONun diləyinə bağlı olaraq şirk xaricindəki bütün günahları əhatə etdiyidir. Bu da, "Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz." deyə başlayan ayənin məzmununun eynilə eynisidir.

Quranda haqsız yerə öldürülməsi haram olan bir cana qıymanın, faiz yemənin və qohumlarla əlaqələri kəsmənin cəzasının əbədi cəhənnəm olduğunu ifadə edən ayələrə gəlincə, -məsələn bir ayədə belə buy-rulur: "Kim bir mömini qəsdən öldürsə cəzası, içində əbədi olaraq qalacağı cəhənnəmdir..." (Nisa, 93) Bir başqa ayədə isə faizlə əlaqədar belə buyurulur: "Kim təkrar faizə dönsə, işdə onlar cəhənnəmlikdir, orada davamlı qalarlar." (Bəqərə, 275) Başqa bir ayədə də qohum əlaqələrini kəsməklə əlaqədar belə buyurular: "İşdə lənət onlar üçündür və pis yurd (cəhənnəm) onlarındır." (Rə'd, 25)- bu və bənzəri ayələr insanı yalnız pis bir aqibətlə təhdid edirlər, cəhənnəm əzabından xəbər verirlər. Lakin bu cəzanın qəti, dəyişməz və qaldırılmaz olduğu da deyilə bilməz. Çünki bu ayələrin bu mövzuda [adı çəkilən günahların cəzasının qəti olub, əsla bağışlanılmayacağı mövzusunda] sarahati (dəqiq bir şərhi) yoxdur.

Qısacası, "Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz." ayəs(n)i, şəfaət ayələrinə görə səhabələrin o sözlərinə səbəb olacaq bir məzmun çoxluğu daşımır. Bu səbəblə səhabələr böyük günahlar haqqındakı ayələri cəhənnəm cəzasının qətiliyi formasında anlamış ola bilməzlər ki, böyük günah işləyənlərin cəhənnəmlik olacaqlarına şahidlik etmələri caiz olsun. Yenə, "Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz..." ayəsindən də şəfaət ayəsində olmayan bir məna çıxara bilməzdilər ki, bu ayənin böyük günahlar haqqındakı ayələri neshettiğini (=geçersiz etdiyini), məhdudlaşdırdığını və ya qeydləndirdiyini söyləmələri gərəkmiş olsun.

Sözünü etdiyimiz rəvayətlərin biri bu gerçəyi eyham edir. Bu da et-Dürr-ül Mensurun səhih bir sənədlə İbni Durays, Əbu Yala, İbni Münzir və İbni Adiy yolu ilə İbni Ömərdən nəql etdiyi bu rəvayətdir. Bu rəvayətə görə İbni Ömər belə deyir: "Biz böyük günah işləyənlər üçün üzr istəməkdən qaçınırdıq. Lakin Peyğəmbərimizdən (s. a. a), 'Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz; bundan başqasını de-lediği kimsə üçün bağışlayar/hədiyyələr.' ayəsini eşidincə iş dəyişdi. Bir də Peygam-berimiz belə buyurdu: 'Mən duamı ümmətimdən böyük günahlar iş-leyenlere şəfaət etmək üçün saxladım.' O gündən sonra içimizdəki düşüncələri aşkar etməkdən qaçınaraq danışmağa və böyük günahkarlar üçün də üzr istəməyə başladıq." (c. 2, s. 169)

Bu rəvayətdən aydın olduğuna görə səhabələr mağfiret=bağışlama ayəsindən [yəni, "Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz..." ayəsindən] çıxardıqları mənanın eynisini şəfaət ilə əlaqədar hədisdən də çıxarırdılar. İşdə burada cavablandırılması lazım olan bu sual qalır: Səhabələr şəfaətlə əlaqədar hədisi böyük günahların bağışlanıla biləcəyi şəklində şərh etdikləri halda necə oldu da bu mənas(n)ı Məkkə dövründə enmiş olan şəfaət ayələrindən çıxara bilmədilər. Həm də o ayələrin o qədər çox, açıq mənalı və uzun zamandan bəri gözlərinin qarşısında ol/tapılmasına baxmayaraq, mən bilmirəm!

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, "Özlərinə kitabdan bir pay verilənləri görmürsənmü?..." ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq Beyhakinin et-Delail kitabında və İbni Asakirin də öz Tarix kitabında Cabir b. Abdullahdan belə köçürdükləri rəvayət edilər: "Peyğəmbərimizin (s. a. a) Mədinədəki (siyasi) mövqes(n)i çatacağı yerə varın tərəfindən (diqqətə çarpanlıq qazanınca), Ka'b b. Eşref Onun yanından ayrılaraq Məkkəyə gedərək oraya yerləşdi və 'Məhəmmədə nə kömək edərəm və nə ona qarşı döyüşərəm.' dedi. Məkkədə özünə, 'Ey Ka'b, bizim dinimizmi yaxşıdır, yoxsa Məhəmməd ilə yoldaşlarının dinimi?' deyə soruşdular. Ka'b bu suala: 'Sizin dininiz daha xeyirli və daha köhnədir. Məhəmmədin dini isə yenidir.' deyə cavab verdi. Bunun üzərinə, 'Özlərinə kitabdan bir pay verilənləri görmürsənmü?...' ayəs(n)i endi." (c. 2, s. 172)

Mən deyərəm ki: Bu ayənin eniş səbəbi haqqında dəyişik şəkildə bir çox rəvayətlər vardır ki, ən etibarlı olanı nəql etdiyimiz bu rəvayətdir. Tək [fərqli olmalarına baxmayaraq yenə də] bu rəvayətlərin hamısı ayələ əlaqədar hadisənin özündə birləşir. Bu hadisə isə budur: "Bəzi Yəhudilər Qureyşlilərin dininin Peyğəmbərimizin (s. a. a) dinindən daha yaxşı olduğu yolunda Qureyşlilər lehinə hökm vermişlər."

Təfsir-ul Burhanda, "Yoxsa onlar, Allahın öz lütfündən insanlara verdiyi şeylər üçün onları qısqanırlarmı?..." ayəsinin təfsirində Şeyx Tusinin əl-Emali adlı əsərində öz rəvayət zənciri ilə Cabir b. Abdullahdan İmam Misin (ə.s) "Yoxsa onlar, Allahın öz lütfündən insanlara verdiyi şeylər üçün onları qısqanırlarmı?" ayəs(n)i haqqında belə buyurduğunu nəql edər: "Ayədəki 'nas=insanlar'dan məqsəd, biz (Əhli Beyt)iz." (c. 1, s. 377, h: 19)

əl-Kafi kitabında müəllifin öz rəvayət zənciri ilə Bureydə söykədiyi bir rəvayətdə İmam Mis (ə.s), "Yoxsa onlar, Allahın öz lütfündən insanlara verdiyi şeylər üçün onları qısqanırlarmı?" ayəs(n)i haqqında belə buyurmuşdur: "Ayədəki qısqanılan insanlar bizik..." (c. 1, s. 205, h: 1)

Mən deyərəm ki: Bu mənada bir çox kanaldan gələn Əhli Beyt İmamlarına söykənən çox sayda rəvayət vardır. Bu rəvayətlər əl-Kafi, [56] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> et/ət-Tehzib,[57] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> əl-Maani, Besair-ud Derecat,[58] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> Təfsir-ul Qummu, [59] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> və Təfsir-ul Ayyaşi[60] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> kimi əhəmiyyətli Şiə qaynaqlarda iştirak etmişdir.

Yenə eyni mənada Əhli Sünnə kanallarından gələn bəzi rəvayətlər də vardır. Bunlardan biri, İbni Meğazilinin merfu olaraq [yəni rəvayət zəncirinə yer vermədən] Məhəmməd b. Əli Misdən (Allahın salamı hər ikisinə olsun) nəql etdiyi rəvayətdir. Bu rəvayətdə İmam Mis (ə.s), "Yoxsa onlar, Allahın öz lütfündən insanlara verdiyi şeylər üçün onları qısqanırlarmı?" ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq belə buyurmuşdur: "Vallah (bu ayədə haqqında danışılan) insanlardan məqsəd, bizik." (Menakıbı İbni Meğazili, s. 267, h: 314)

Bu rəvayətlərdən bir başqas(n)ı da et-Dürr-ül Mensur təfsirində İbni Münzirin və Ata yolu ilə Taberaninin İbni Abbasdan nəql etdikləri rəvayətdir. Bu rəvayətdə İbni Abbas, "Yoxsa onlar, Allahın öz lütfündən insanlara verdiyi şeylər üçün onları qısqanırlarmı?" ayəs(n)i haqqında belə demişdir: "Burada haqqında danışılan insanlardan məqsəd bizik, digər insanlar deyil. "[61] Kənar yandan İkrimedən, Mucahiddən, Mu-katildən və Əbu Malikdən, ayədəki insanları Peyğəmbərimizə təfsir etdiklərini nəql etmişdir. [62] Daha əvvəl söylədiyimiz kimi ayənin zahirindən aydın olduğuna görə buradakı insanlardan məqsəd Peyğəmbərimizdir; Əhli Beyt isə bu mövzuda Peyğəmbərlə eyni mövqeyə sahibdirlər.

Təfsir-ul Ayyaşidə Hamrandan belə nəql edilər: "İmam Mis (ə.s), 'Doğrusu biz İbrahim soyuna kitabı və hikməti verdik.' ayəsindəki kitabın peyğəmbərlik, hikmətin anlayışa və hökm vermə qabiliyyəti, böyük mülkün də itaət mənasını verdiyini buyurmuşdur." (c. 1, s. 248, h: 160)

Mən deyərəm ki: Buradakı itaətdən məqsəd, digər hədislərdə bildirildiyi üzrə fərz olan itaətdir. Bu mənada da çox sayda hədis vardır. Bu hədislərin bəzilərində fərz itaət, imamet və xilafət ilə təfsir edilmişdir. Necə ki el-Kafinin Bureyd kanalı ilə İmam Misə (ə.s) söykədiyi rəvayətdə belə deyilmişdir.

Təfsir-ul Qummuda, "Heç şübhəsiz ayələrimizi inkar edənləri ya-qında atəşə soxacağıq." ayəs(n)i haqqında, "Buradakı ayələrdən məqsəd Hz. Əli (ə.s) ilə Əhli Beyt İmamlarıdır." deyilmişdir. (c. 1, s. 141)

Mən deyərəm ki: Bu, nümunə vermə və ümumi bir mənas(n)ı konkret bir nümunəyə uyğunlaşdırma qabilindəndir.

Şeyx Tusi əl-Mecalis adlı əsərində Hafs b. Gıyas Qazıdan bu sözləri nəql edir: "Mən bir dəfə Cəfərilərin öndəri İmam Sadiğin (ə.s) yanında idim. Xəlifə Mənsur özünü dəvət etmişdi. O sırada zındık bir adam olan İbni Ebi'l Ov tərəfindən İmamın yanına gələrək belə dedi: 'Dəriləri yanıb əridikcə əzabı dadsınlar deyə dərilərini başqa dərilərlə dəyişdirərik.' ayəs(n)i haqqında nə deyirsən? Fərz edək ki bu dərilər günah işlədi də cəza gördü. Yaxşı o biri dərilərin nə cinayət/günahı var?"

"İmam Sadiq (ə.s) adama bu cavabı verdi: 'Təəssüflər olsun sənə! O İkinci dəri birincidən başqa olmaqla birlikdə birincinin eynisidir.' Adam, 'Bu söylədiklərini açıqla' dedi. İmam da sözlərinə belə davam etdi: 'Baxsansaya, əgər bir adam bir kərpici tutub qırar da sonra onu su ilə yoğurub qəlibə tökərək köhnə formasına çevirsə, o kərpic başqa bir şey olmaqla birlikdə ilkinin eynisi olmazmı?' Adam, 'Bəli, anladım. Allah insanların səndən faydalanmalarını nəsib etsin' dedi."

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət Mərhum Tabersinin əl-İhticac adlı eserinde[63] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> Hafs b. Gıyas kanalıyla İmam Sadiqdən (ə.s) nəql edilmiş və Təfsir-ul Qummuda da mursel olaraq yer/yeyər al/götürmüşdür. [64] İmamın cavabının özü buna söykən/dözər:

Maddə birliyi şəkil birliyi vasitəçiliyi ilə qorunar. [Yəni müxtəlif şəkillər alan/sahə bir varlığın əsl maddəsi bir olsa, o varlıq müxtəlif şəkillərə girsə belə yenə gerçəkdə eyni varlıqdır. İnsanın bədənində də vəziyyət eynilə belədir.] İnsanın bədəni hər nə qədər özündə baş verən dəyişikliklər nəticəs(n)i şəkil dəyişikliyinə uğrasa da, insan maddə olaraq eyni insan olduqca onun bədəni bu bədənin parçaları kimi birliyini (varlığını) davam etdirər. Bu bədənin hər hansı bir səbəblə dəyişməsi əhəmiyyətli deyil.

Məhrum la Yahzuruh-ul Fakih adlı əsərdə belə rəvayət edilər: "İmam Sadiq (ə.s), 'Orada onlara tərtəmiz bərabər/yoldaşlar vardır.' ayəs(n)i haqqında özünə yönəldilən suala, 'Tərtəmiz bərabər/yoldaşlardan məqsəd, aybaşı olmayan və dəstəmazı pozulmayan qadınlardır.' buyurdu." (c. 1 s. 50, h: 4)

Təfsir-ul Burhanda, "Allah sizə, mütləq əmanətləri əhlinə vermənizi əmr edər..." ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq belə deyilmişdir: "Muham-med b. İbrahim Nüməni, öz rəvayət zənciri ilə Zürarenin İmam Məhəmməd Misdən (ə.s) nəql etdiyi bir hədisdə, Zürarenin belə dediyini rəvayət edər: "İmam Məhəmməd Misə (ə.s) 'Allah sizə, mütləq əmanətləri əhlinə vermənizi və insanlar arasında hökm etdiyiniz zaman ədalətlə hökm etmənizi əmr edər.' ayəsinin mənasını soruşdum. Mənə belə dedi: 'Allah, imama əmanəti özündən sonrakı imama verməsini, bunu ondan əsirgəməməsini əmr edir. Allahın, 'və insanlar arasında hökm etdiyiniz zaman ədalətlə hökm etmənizi əmr edər. Allah sizə beləcə nə gözəl öyüd verir.' şəklindəki buyruğunu görmürsənmü? Bunlar dövlət başçılarıdır ey Zürare! Uca Allahın ayədəki həmsöhbətləri dövlət başçılarıdır." (c. 1 s. 380, h: 5)

Mən deyərəm ki: Bu hədisin baş tərəfi bir neçə kanal ilə Əhli Beyt İmamlarından rəvayət edilmişdir. Hədisin son hissəsindən, onun konkret nümunəyə uyğunlaşdırılma növündən olduğu və ayənin mütləq mənada hökm etmə və hər haqq sahibinə haqqını vermə mövzusunda endiyi aydın olur. Buna görə daha əvvəl haqqında danışılan nümunələrə və bənzərlərinə uyğunlaşdırılması da mümkündür.

Bu mənada bir rəvayət də et-Dürr-ül Mensur təfsirində iştirak etmişdir. Bu kitabda Səid b. Mensur, Firyabi, İbni Cərir, İbni Münzir və İbni Əbu Xatəm Hz. Əlidən (ə.s) bu ayənin mənas(n)ı haqqında belə nəql edərlər: "İmam, Allahın endirdiklərinə görə hökm etmək və əmanəti əhlinə verməklə vəzifəlidir. İmam bu vəzifəsini yerinə yetirincə insanlar da onun sözünü dinləməklə, ona itaət etməklə və çağırışına müsbət cavab verməklə öhdəçiliklidirlər." (c. 2 s. 175)





59- Ey inananlar! Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin. Əgər bir barədə anlaşılmazlığa düşsəniz -Allaha və axirət gününə inanırsınızsa- onu Allaha və Rəsula aparın. Bu (sizin üçün) daha xeyirli və şərh baxımından daha gözəldir.



60- Sənə endirilənə və səndən əvvəl endirilənlərə inandıqlarını sananları görmədinmi? Tağuta inanmamaları özlərinə əmr olunduğu halda, tağutun hakimliyinə baş vurmaq istəyirlər. Şeytan da onları uzaq (tünd) bir pozğunluğa salmaq istəyir.



61- Onlara Allahın endirdiyinə və Rəsula gəlin, deyildiyi zaman münafiqlərin səndən üz çevirdiklərini görərsən.



62- Əlləriylə etdikləri üzündən başlarına bir fəlakət gəlincə nə edərlər? Sonra sənə gəlirlər və, "Biz yalnız yaxşılıq etmək və uzlaşdırmaq istədik." deyə Allaha and içərlər.



63- Onlar, Allahın ürəklərindəkini bildiyi kəslərdir. Onlardan üz çevir, özlərinə öyüd ver. Onlara özləri haqqında içlərinə işləyəcək təsirli sözlər söylə.



64- Biz hər peyğəmbəri, Allahın icazəs(n)i ilə, özünə itaət edilməsi üçün göndərdik. Əgər onlar özlərinə zülmətdiklərində sənə gəlsələr də Allahdan bağışlanmağı diləsədilər, Rəsul da onların bağışlanmasını istəsəydi, əlbəttə Allahı bağışlayıcı və mərhəmətli tapardılar.



65- Xeyr, Rəbbinə and olsun ki, aralarında çıxan anlaşılmazlıqlar barəsində səni hakim edib, sonra da verdiyin hökmü, içlərində heç bir çətinlik duy/eşitmədən tam mənasıyla qəbul etmədikcə inanmış olmazlar.



66- Əgər biz, özünüzü öldürün yaxud yurdlarınızdan çıxın, deyə bunu onlara fərz etmiş olsaydıq, içlərindən çox azı müstəsna, bunu etməzdilər. Halbuki özlərinə verilən öyüdü yerinə yetirsədilər, onlar üçün həm daha xeyirli, həm də (imanlarını) daha gücləndirici olardı.



67- O zaman onlara qatımızdan böyük bir mükafat verərdik.



68- Və onları dümdüz yola çatdırardıq.



69- Kim Allaha və Rəsula itaət etsə, işdə onlar Allahın özlərinə nemət verdiyi peyğəmbərlər, sıddikler (gerçəklər, dümdüz qullar), (əməllərə olan) şahidlər və salehlərlə birlikdə olar və onlar nə də gözəl yoldaşdır!



70- Bu lütf Allahdandır. Bilən olaraq Allah yetər.