Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

(Al/götürü İmran / 37) "Bunun üzərinə Rəbbi onu gözəl bir qəbulla qəbul etdi;

onu gözəl bir bitki kimi yetişdirdi." Qəbul etmə hərəkəti "gözəl" xüsusiyyətiylə birlikdə

istifadə edildiyi zaman, məmnuniyyətlə qəbul etmə, razı olma, məmnuniyyətlə

təsdiqləmə mənasını ifadə edər. Bu halda, bu cümlə, "Rəbbi onu bir

qəbul edilişlə qəbul etdi." şəklində vurğulu bir ifadə xüsusiyyətindədir.

Bu səbəbdən "takabbul" ifadəsinin "gözəl qəbul" deyimiylə analiz

22 ........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

edilmiş olması, cümlənin əsl məqsədinin "gözəl qəbul" olduğunu

göstərər. Çünki "gözəl qəbul" ifadəsində açıq bir şərəflənmə

vardır.

"Rəbbi onu qəbul etdi." və "gözəl bir bitki kimi…" cümlələrinə

qarşılıq olaraq: "Ona Məryəm adını verdim…" və "…şeytandan…"

cümlələri iştirak edir. Bu ikili cümlələrin qarşılıqlığı: "Bunun üzərinə

Rəbbi onu gözəl bir qəbulla qəbul etdi." cümləsinin "Ona

Məryəm adını verdim." cümləsindəki Məryəmin qəbul edildiyini

və "Onu gözəl bir bitki kimi yetişdirdi." cümləsinin də: "Mən onu və

soyunu kovulmuşşeytandan sənə sığındıraram." cümləsindəki

uşağın, şeytandan Allaha sığındırılmasının qəbul edildiyinin

göstəricisi olmasını tələb edir.

Bu halda, "Gözəl bir qəbulla qəbul etdi" ifadəsindən məqsəd,

İmranın arvadının reallaşdırdığı hərəkətiylə təqdim etdiyi əhdin qəbul

edilməsi və axirətdə bu əməlinin mükafatını görməsi deyil. Çünki

qəbul etmə, əhd yerinə Məryəmə nisbət edilmişdir. Daha doğrusu,

qızın Məryəm olaraq adlandırılmasının və azadlığa qovuşdurulmasının

qəbul edildiyi nəzərdə tutulur ki, bunun mənas(n)ı da, onun

seçilmişliyidir. (Daha əvvəl, seçilmişliyin uca Allaha tam mənasıyla

təslim olmağı ifadə etdiyini ifadə etmişdik.) Bunun üzərində yaxşıca

düşünüb qavrayın.

"Onun gözəl bir bitki kimi yetişdirilməsi"ndən məqsəd, ona və

soyuna yetkinluğun və təmizlənmişliyin bəxş edilmiş olmasıdır. Ona və

onun bir davamı olan soyuna, şeytanın pislik, vəsvəsə və ayartma

bulaştıramayacağı, tərtəmiz bir həyatın verilməsidir.

"Gözəl qəbul" seçilmişliyə, "gözəl bitki" də təmizləmişliyə dönükdür.

Bu iki hadisəyə də irəlidə açıqlayacağımız bu ayənin məzmunu

daxilində işarə edilir: "Hanı mələklər: "Ey Məryəm, şübhəsiz

Allah səni seçdi, səni təmizlədi..." (Al/götürü İmran, 42)

Yuxarıdakı şərhlərdən yola çıxaraq Məryəmin seçilməsinin

və təmizlənilməsinin, anasının daha əvvəl etdiyi duanın qəbul

görməsinin bir əlaməti olduğunu anlayırıq. Onun dünya qadınları

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ............................................................................................... 23

içində İsanın anası olmaq üzrə seçilməsi, onun və oğulunun aləmlər

üçün bir əlamət qılınması, uca Allahın: "Halbuki kişi, qız

kimi deyil." sözünü təsdiqləyən faktlardır.

"Zekeriyanı da onun baxımı ilə vəzifələndirdi." Zekeriyanın məsul

qılınması, çəkilən quranın onun adına isabət etməsi nəticəs(n)i

təyin olunmuşdu. Çünki kimin onun məsuliyyətini al/götürəcəyi barəsində

aralarında çəkişmə çıxdıqdan sonra, qura atılmasına razı

olmuşlar və çəkilən kur'adan da Zekeriyanın adı çıxmışdı. Bunu

bu ifadədən də anlayırıq: "Onlardan hansı Məryəmin baxımını

boynuna götürəcək deyə qələmləriylə qura təyin edərlərkən sən yanlarında

deyil idin."

"Zekeriya onun yanına, mehraba hər girişində onun yanında bir ruzi

tapardı." Mehrab, məsciddə və ya evdə ibadətə təsis edilən məkan

deməkdir. Bu mövzuda Rağıb bunları söyləyər: "Məscidin mehrabı: Bir

görüşə görə, bu şəkildə adlandırılmasının səbəbi, şeytana və

hevaya qarşı verilən döyüşün məkanı olmasıdır. Bir başqa görüşə

görə isə bu şəkildə adlandırılmasının səbəbi budur ki, insana

orada dünya ilə məşğuliyyətdən, zehininin dağınıq olmasından özünü

soyutlaması yaraşar.

Bəziləri

belə demişlər: "Evin mehrabı; əslində məclisin başı

deməkdir. Daha sonra məsciddə də istifadə edilərək baş tərəfinə mehrab

adı verilmişdir." Bəziləri də belə demişlər: "Mehrab sözünün

əsli məscidlə əlaqədardır. Bu, məclisin başına xas qılınan bir addır.

Bu səbəbdən evin başı da məscidin mehrabına bənzədilərək

Mehrab olaraq adlandırılmışdır." Bu sonuncu görüş daha doğruymuş

kimi görünür. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Ona

dilədiyi şəkildə qalalar (mehrablar) və heykəllər edərdilər."

(Səba', 13)" Rağıbın sözləri burada sona çatdı.

Bəzilərinə görə; bu ayədə keçən "mehrab"dan məqsəd, Əhli Kitabın,

məbədlərinin ön qisimlərində qurban kəsmək məqsədiylə

istifadə etdikləri və bir neçə nərdivanla çıxılan, ətrafı daşla çevrili və

24 ........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

beləcə içəridəkilərin məbəddə ol/tapılanlar tərəfindən görülmələri

maneə törədilən sunaktır.

Mən deyərəm ki: İslamdakı "maksure" (kiçik otaqlar halında,

məscidlərdə barmaqlıqlarla çevrilmiş qisim) buradan gəlir.

"Bir yemək" ifadəsinin naməlumluğu, bunun alışılmayan yeməklərdən

olduğuna işarə edər. Deyildiyinə görə, qış mövsümündə

yaz, yaz mövsümündə də qış meyvələrini yanında görərdi. Bunu

dəstəkləyən bir xüsus budur ki, əgər bu, bilinən, alışılan bir yemək

növündən olsaydı və ifadənin naməlumluğu da onun mehrabının

əsla yeməkdən boş olmadığını gördüyünü, davamlı olaraq yanında

yemək ol/tapıldığını ifadə etsəydi, bu vəziyyətdə Zekeriyanın: "Ey

Məryəm, bu sənə haradan (gəlir)?" sualına al/götürdüyü: "Bu, Allah

qatındandır." şəklindəki cavaba razısalma olmaması lazım idi. Çünki

bu yeməkləri, belə bir vəziyyətdə, yaxşı və ya pis məqsədlə məscidə

gələn bəzi kəslər də gətirmiş ola bilərdi.

Ayrıca: "Orada Zekeriya Rəbbinə dua etdi…" ifadəsi göstərir

ki, Zekeriya Məryəmin yanında belə bir yeməyin ol/tapılmasını

fövqəladə ilahi bir kəramət hesab edirdi. Ki bu da onu uca

Allahdan öz qatından tərtəmiz bir nəsil diləməyə yönəltmişdir.

Yemək öz varlığıyla, Allahdan tərtəmiz Məryəmə bəxş edilmiş

bir kəramət olduğunu izah edirdi. Necə ki, irəlidə açıqlayacağımız:

"Ey Məryəm…" deyə başlayan ifadə buna istiqamətli bir

işarə ehtiva etməkdədir.

"Ey Məryəm, bu sənə haradan (gəlir)?" dedi." İfadə, özündən

əvvəlki: "yanında bir yemək tapardı." cümləsinə

ətf edilmədən bölünmüşdür. Bu da Məryəmə bu sözü bir dəfədə

söylədiyini göstərər. Məryəm də ona razısalma olacağı bir cavab verər.

Beləcə onun Məryəmə istiqamətli bir kəramət olduğunu anlar və o

sırada Rəbbindən təmiz bir nəsil bəxş etməsini istər.

(Al/götürü İmran / 38) "Orada Zekeriya Rəbbinə dua etdi: "Rəbbim,

mənə qatından tərtəmiz bir soy hədiyyə et/ət." Ayənin orijinalında

keçən "tayyibədən" sözü, tərtəmiz və yaxşılıq mənasınadır. Bir şeyin yaxşı

olması, adamın

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ............................................................................................... 25

özüylə əlaqədar gözləmələrinə uyğun olması deməkdir. Sözgəlişi yaxşı

şəhər; sunuyla, havasıyla və yeməkləriylə xalqının gözləmələrinə

cavab verən şəhərdir. Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Gözəl

şəhərin bitkisi, Rəbbinin icazəsiylə çıxar." (Ə'RAF, 58) Yaxşı həyat, yaxşı həyat,

bəzi istiqamətləri digər bəzi istiqamətləriylə uyğun olan və sahibinin ürəyinə

sükunət bəxş edən yaşayış mənasında istifadə edilər. Xoş və təmiz

qoxuya da bu sifətin yaraşdırılması, "tib=temiz" adı verilməsi bu

yüzdəndir. Bu səbəbdən tərtəmiz və yaxşı soy deyimi ilə atası üçün quruluşçu

və saleh xüsusiyyətlərə sahib övlad nəzərdə tutular. Sifət və xüsusiyyətlərinin

atasının özüylə əlaqədar gözləmələrinə uyğun olması yəni.

Bu halda Zekeriyanın: "Rəbbim, mənə qatından tərtəmiz bir

soy hədiyyə et/ət." şəklində duada ol/tapılmasının səbəbi, Məryəmin

vəziyyətini, uca Allahın qatında sahib olduğu mövqes(n)i müşahidə

etməsi və onun şanıyla ürəyinin dolmasıdır. Bu müşahidə qarşısında,

uca Allahdan özünə də belə bir şan və kəramət bəxş etməsini

diləməkdən özünü al/götürə bilməmişdir. Bu halda, Zekeriya baxımından

nəsilin tərtəmiz olması, Məryəmin Allah qatında sahib olduğu

mövqenin və daşıdığı şəxsiyyətin eynisinin öz nəsilinə də bəxş edilməsi

mənasındadır. Buna görə Allahdan dilədiyi şeyin eynisiylə

duasına cavab verilmişdir. Uca Allah ona Hz. Yəhyanı bəxş etmişdir,

ki peyğəmbərlər içində İsaya ən çox bənzəyən oydu. İsanın

və anasının sifətlərini böyük ölçüdə üzərində yığmışdı. Bundan

ötəri, uca Allah onu "Yəhya" olaraq adlandırmış və onu özündən

bir sözün təsdiqləyicisi, əfəndi, nəfsinə hakim və yaxşılardan

bir peyğəmbər olaraq etmişdir. Bu da bir insanın İsa və anasına

bənzəmək baxımından çata biləcəyi ən son nöqtədir. İnşallah

bu mövzuda detallı şərhlərdə ol/tapılacağıq.

(Al/götürü İmran / 39) "O mehrabda dayanmış namaz qılarkən, mələklər ona

səsləndi: "Allah, sənə... Yəhyanı müjdələr." Ayənin orijinalında keçən gaip=

üçüncü tək adam və hitap=ikinci tək adam əvəzlikləri, Zekeriyaya

istiqamətlidir. "Yübeşşiru" sözünün törəmələri olan "büşra=

müjdə", "ibşar=müjdeleme" və "tebşir=sevindirici bir xəbər

26 ........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

vermə" isə, insanı sevincə qərq edən xəbərin verilməsi mənasındadırlar.

"Allah, sənə Yəhyanı müjdələr." ifadəsi, Yəhya adının Allah

tərəfindən verildiyini göstərir. Məryəm surəsindəki bu ayə də

buna bağlı bir dəlildir: "Ey Zekeriya, şübhəsiz biz səni, adı Yəhya

olan bir uşaqla müjdələməkdəyik; biz bundan əvvəl ona heç bir

adaş etməmişik." (Məryəm, 7)

Uşağın Yəhya adını al/götürməsi və Yəhyanın yaradılmasından və

doğumundan əvvəl Zekeriyanın duası ilə birlikdə adlandırmanın

Allah tərəfindən edilməsi, az əvvəl etdiyimiz bu qiymətləndirməyi

dəstəkləməkdədir: Zekeriya Rəbbindən Məryəmin sahib olduğu

xüsusiyyətlərə və kəramətə sahib bir uşaq istəmişdi. Hz. Məryəm və

oğulu Hz. İsa, aləmlərə bir nişana idilər. Necə ki uca Allah belə

buyurmuşdur: "Onu və uşağını insanlığa bir ayə etdik." (Ənbiya,

91)

Bu səbəbdən Allah qatında Hz. Məryəm və İsada güdülən

xüsusiyyətlər, Hz. Yəhyada da güdülmüşlər. Necə ki Hz. Məryəmdə

güdülən xüsusiyyətlərin hepisi Hz. İsada güdülmüşdü. Bu səbəbdən

Yəhyanın şəxsində güdülən xüsusiyyətlər, mümkün olduğunca İsada

güdülən xüsusiyyətlərin tam qarşılıqlarıdır. Ancaq, bu xüsusların bütünündə

İsa, prioritet sahibidir. Çünki onun varlığı, Zekeriyanın Yəhya

ilə əlaqədar duasının qəbul edilməsindən əvvəl təqdir edilmişdi.

Bundan ötəri, Ulu'l Əzm, şəriət və kitab sahibi bir peyğəmbər olmaq

baxımından ondan prioritetlidir. Ancaq onlar, mümkün olduğunca

bir-birlərinə bənzəyirdilər.

Əgər bu qiymətləndirməmizin doğruluğunu müşahidə etmək istəsən,

uca Allahın hər ikisiylə əlaqədar olaraq Məryəm surəsində köçürdüyü

hekayələri araşdıra bilərsən. Məsələn uca Allah Yəhya haqqında

belə buyurur: "Ey Zekeriya, şübhəsiz biz səni, adı Yəhya

olan bir uşaqla müjdələməkdəyik; biz bundan əvvəl ona heç bir

adaş etməmişik… Ey Yəhya, kitabı qüvvətlə tut. Daha uşaq ikən

ona hikmət verdik. Qatımızdan ona bir sevgi həssaslığı və təmiz

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ............................................................................................... 27

lik də verdik. O, çox təqva sahibi biriydi. Ana-atasına itaatkardı

və üsyan edən biri deyildi. Ona salam olsun; doğulduğu gün, öləcəyi

gün və diri olaraq yenidən qaldırılacağı gündə." (Məryəm, 7-15)

İsa haqqında belə buyurur: "Beləcə ona Ruhumuzu

göndərmişdik… Mən yalnız Rəbbindən gələn bir elçiyəm; sənə

tərtəmiz bir oğlan hədiyyə etmək üçün buradayam… "İşdə

belə" dedi: "Rəbbin dedi ki: "Bu mənim üçün asandır. Onu insanlara

bir ayə və bizdən bir rəhmət etmək üçün…" Bunun üzərinə

uşağa işarə etdi. Dedilər ki: "Hələ beşikdə olan bir uşaqla

necə danışa bilərik?" İsa dedi ki: "Şübhəsiz mən Allahın quluyam.

Mənə kitabı verdi və məni peyğəmbər etdi. Harada olsam olum,

məni müqəddəs etdi və həyat sürdüyüm müddətcə, mənə namazı

və zəkatı əmr etdi: Anama itaəti də. Və məni bədbəxt bir zorba

etmədi. Salam üzərimədir; doğulduğum gün, öləcəyə(i)m gün və diri

olaraq yenidən qaldırılacağa(ı)m gündə." (Məryəm, 17-33) Bu ayələr,

İsa və Yəhyanın vəziyyətinin bənzərliyini ifadə etmə baxımından,

təfsirini təqdim etdiyimiz Al/götürü İmran surəsinin bu ayələri ilə bənzəri bir

mövqedədir.

Qısacası uca Allah ona Yəhya, Məryəm oğuluna da İsa adını

vermişdir. Yəhya "yaşar" deməkdir. Onu, sözünün, yəni İsanın

təsdiqləyicisi etmişdir. Necə ki bu barədə uca Allah: "Ondan bir

sözlə. Adı Məsih İsadır." buyurmuşdur. Ona hikmət vermiş,

daha kiçik yaşdaykən kitabı öyrətmişdir. İsaya da eynisini et-

mıştır. İsa kimi onu da ürəyi həssaslığa sahib, qatından bir təmizlik

üzrə, ana və atasına itaatkar olan və zorba olmayan biri olaraq

xarakterizə etmişdir, İsa kimi onu da üç yerdə salamlamışdır. İsanı

qatında gözdə etdiyi kimi onu da əfəndi etmişdir. İsa kimi onu da

iffətli, nəfsinə hakim və saleh bir peyğəmbər olaraq vəzifələndirmişdir.

Bütün bunlar Zekeriyanın duasının qarşılığı və istəyinin

cavabıdır. O, daha əvvəl işarə etdiyimiz kimi, Məryəmin heyrətlər

oyandıran vəziyyətini və Allah qatındakı möhtərəmliyini müşahidə etmiş

28 ........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

və bundan təsirlənərək Allahdan tərtəmiz bir nəsil və məmnun

buraxan bir vəli diləmişdi.

"Allah tərəfindən gələn bir sözü təsdiqləyici…" ifadəsi,

Yəhyanın İsanın dəvətçisi olduğunu göstərər. Çünki söz İsadır.

Necə ki uca Allah, mələyin Məryəmə İsanı müjdələməsini izah edərkən

buna işarə edər.

Seyyid=efendi; əsl mənada insan kütlələrinin, cəmiyyətlərin

həyatları və dolanışıqlarıyla əlaqədar işlərinin və ya insanlar qatında

tərifə dəyər fəzilətlərdən birinin rəhbərliyini boynuna götürən kimsə

deməkdir. Ancaq, daha sonrakı dövrlərdə bu söz, qövmün

şərəflisi mənasında istifadə edilmişdir. Çünki yuxarıda işarə etdiyimiz

idarəçilik mövqes(n)i hökm, mal və ya bənzəri bir fəzilətdə şərəf

məqsədinə sahib olmağı tələb edir.

"Hasur" sözü, buna gücü çatdığı halda qadınlarla birləşməyən

kimsə deməkdir. Ayənin axışından anladığımız qədəriylə bununla,

züht nəticəs(n)i nəfsin arzularından yüzçevirme məqsədli bundan

çəkinən mənas(n)ı nəzərdə tutulmuşdur.