Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

(Al/götürü İmran / 40) "Dedi ki: "Rəbbim, mənə həqiqətən qocalıq çatmışkən

və arvadım da sonsuzkən necə bir oğulum ola bilər?"

Buradakı sual, qarışıqlığı ifadə etmə və ol/tapılılan vəziyyətin həqiqətini öyrənmə məqsədlidir.

Yoxsa uca Allah, özünə istədiyi uşağı bəxş edəcəyinə müjdələmiş

olmasına baxmayaraq o, bunu qeyri-mümkün tapdığı üçün belə bir

sual yönəldir deyil. Bununla birlikdə, Zekeriya burada özünü

qarışıqlığa və öyrənməyə itələyən bu iki xüsusiyyəti, Məryəm surəsinin

əlaqədar ayəsindəki duasının daxilində zikr edir: "Rəbbim, şübhəsiz

mənim sümüklərim boşaldı və baş, yaşlılıq şiəylə alovlandı;

mən sənə dua etməklə bədbəxt olmadım. Doğrusu mən, arxamdan

gələcək yaxınlarım adına qorxuya qapıldım, mənim arvadım da bir

sonsuz qadındır. Artıq mənə öz qatından bir köməkçi hədiyyə

et/ət." (Məryəm, 4-5)

Ancaq, burada başqa bir məna diqqətə çarpanlaşmaqdadır. Sanki Hz.

Zekeriya Məryəmin fövqəladə vəziyyətini müşahidə edib öz soyu

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ............................................................................................... 29

nun kəsik olduğunu xatırlayınca, Rəbbindən haqqında danışılan istəkdə

ol/tapılmaqdan başqa ağılına bir şey gəlmədi. Etdiyi duada, müşahidədən

etkilenişinin və hüznə boğulmasının iki faktorunu, yəni yaşlanmasını

və arvadının sonsuzluğunu da dilə gətirdi. Ancaq, duası qəbul

edilib bir övlad müjdəsi verilincə, içində olduğu vəziyyətdən oyandı,

özünə gəldi. Bu istiqamətdən özünün yaşlılığına və arvadının

sonsuzluğuna baxmayaraq uşaqlarının olmasını

qarışıqlıqla qarşılamağa

başladı. Amma sonra yüzündəki pessimizm buludu və dərin

hüznün izləri, yerini sevinclə qarışıq bir qarışıqlığa buraxdı.

Nə var ki, təməl ehtiyacın aradan qaldırıldığına istiqamətli müjdənin

alınmasından sonra, əskiklərini zikr etməsi və bunların bir-bir

necə ortadan qaldırıldığını soruşub öyrənməyə çalışması, hədiyyənin və

nemətin xüsusiyyətlərini anlama, nemətə qovuşduqdan sonra ondan

ləzzət al/götürmə məqsədli bir rəftardır. Eyni vəziyyət, Hz. İbrahimin övlad ilə

müjdələnilməsi əsnasında da yaşanmışdı. Uca Allah bu hadisəs(n)i

belə

köçürür: "Onlara İbrahimin qonaqlarından xəbər ver. Yanına

gəldiklərində "salam" demişlər idi. O da: "Biz sizdən qorxmaqdayıq"

demişdi. Dedilər ki: "Qorxma biz sənə məlumatın bir uşaq müjdələməkdəyik."

Dedi ki: "Mənə qocalıq gəlib-çökmüşkənmi

müjdələyirsiniz? Məni nə ilə müjdələməkdəsiniz?" Dedilər ki:

"Səni gerçəklə müjdələdik; Elə isə ümid kisənlərdən olma."

Dedi ki: "Pozğunlardan başqa kim Rəbbinin rəhmətindən ümid

kəsər?" (Hicr, 51-56)

Diqqət yetirilsə, Hz. İbrahim mələklərin, özünü ümid

kisənlərdən olmaqdan nəhy edincə, verdiyi cavabda, soruşduğu

problemin anlamağa iş məqsədli olduğunu, ümid kəsməkdən

irəli gəlmədiyini ifadə edir və özünün pozğun olmadığını, ümid

kəsməninsə pozğunlara xas bir davranış olduğunu dilə gətirir.

Daha doğrusu, bir əfəndi köləsinə yö-neldiğinde, yaxınlıq, unsiyet

və möhtərəmlik qazandıran bir iltifatda ol/tapıldığında, bu vəziyyət

kölənin sevinməsini, sevinməsini, bu səbəbdən hər sözdən zövq

al/götürməsini və hər danışmağı ləzzətlə dinləməsini tələb edir.

30 ........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

"Mənə həqiqətən qocalıq çatmışkən" ifadəsi ilə ədəb

qaydalarının güdüldüyü açıqdır. Çünki bu ifadə, onun yaşlılıq və

qocalıqdan ötəri özündə cinsi güc tapa bilmədiyindən

kinayədir. Arvadı isə həm kocamış, həm də sonsuzdur. Bunu: "Arvadım

də sonsuzdur." demir.

"Belədir" dedi, "Allah dilədiyini edər." "Dedi" hərəkətinin faili, istər

mələklər vasitəçiliyi olmadan vəhy şəklində olsun və ya Hz.

Zekeriyaya xitab edən mələklər vasitəsilə olsun uca Allahdır.

İfadə hər vəziyyətdə də uca Allaha aiddir. Ancaq ifadənin zahirindən,

sözün mələk vasitəsilə uca Allaha nisbət edildiyi aydın olur.

Bu halda söyləyən mələkdir, ancaq dedirdən, söyləməsini əmr edən

uca Allah olduğu üçün ONA nisbət edilmişdir. Bunun dəlili,

Məryəm surəsində yer alan mövzuya bağlı bu ayədir: "Ona gələn

mələk: "işdə belə" dedi. "Rəbbin dedi ki: "Bu bemin üçün asandır,

daha əvvəl sən heç bir şey deyil ikən, səni yaratmışdım." (Məryəm, 9)

Buradan hərəkətlə bu xüsusları qəbul edirik:

Birincisi: Hz. Zekeriya bu səsi daha əvvəl duy/eşitdiyi istiqamətdən duy/eşidirdi.

İkincisi: "Belədir" sözü, mahzuf bir mübtedanın xəbəridir və

ifadənin grametik bucaqlımı belədir: "Bu iş belədir." Yəni, sənə

müjdələnilən hədiyyə kesinikle bu şəkildə olacaq. Bununla o işin,

olması qaçınılmaz qəti bir mühakimə (qəza) olduğuna, meydana gəlməsində

şübhə olmadığına işarə edilir. Necə ki uca Allahın

xəbər verdiyinə görə, Ruh da Məryəmin bu istiqamətdəki bir sualına

bu şəkildə cavab vermişdir: "İşdə belə" dedi, "Rəbbin dedi ki: "Bu

mənim üçün asandır..." və iş olub bitmişdi." (Məryəm, 21)

Üçüncüsü: "Allah dilədiyini edər." ifadəsi, "Belədir" sözünü

reallaşdırmaq məqsədiylə, yer verilmiş mötərizə məqsədli bir axtar/ara cümlədir.

(Al/götürü İmran / 41) "Rəbbim, o halda mənə əlamət ver!" dedi. "Sənin

üçün əlamət, işarə xaricində, insanlarla üç gün danışmamağındır."

Mecma-ul Bəyan adlı əsərdə, ayədə keçən "Remz" ifadəsi ilə əlaqədar olaraq bu şərhə

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ............................................................................................... 31

yer verilir: "Remz; dodaqlarla işarə etmək deməkdir. Qaş, göz və

əllə edilən işarələşmələr mənasında da istifadə edilər. Ancaq ümumiyyətlə

dodaq işarələşməsi nəzərdə tutular." Mecma-ul Bəyandan al/götürdüyümüz

götürmə burada sona çatdı.

Ayədə keçən "əl-aşiyyu" gündüz keç vaxtlarına, axşam vaxtına

deyilir. Elə aydın olur ki, söz, gözdə meydana çıxan və onun fikirinə

mane olan alaqaranlıq mənasını verən "əl-uşveh" kökündən

törəmişdir. Bu səbəbdən bu sözü, qaranlığa doğru çəkən vaxtın

adı olaraq al/götürmüşlər. "əl-İbkar" isə, gündüz başlanğıcı, ilk

vaxtı deməkdir. Sözün əsl mənas(n)ı tələsik etməkdir.

Bu ayənin, Yəhya peyğəmbərin (ə.s) doğumu ilə əlaqədar olaraq yer/yeyər

al/götürməsi, onunla İsa peyğəmbər (ə.s) arasındakı bənzərliyin bir başqa

nümunəsidir. Necə ki Hz. İsa da doğulduqdan sonra, anasına belə

demişdi: "Əgər hər hansı bir bəşər görəcək olsan, de ki: "Mən

Rəhman olan Allaha oruc həsr etdim, Bu gün heç kimlə danışmayacağam."

(Məryəm, 26)

Hz. Zekeriyanın Rəbbindən bir ayə -hər hansı bir varlığı göstərən

işarə- istəməsi, görəsən müjdənin Rəbbindən olduğuna bağlı

bir dəlil olması üçün idimi? Digər bir ifadəylə, bunun Mələk vasitəsilə

reallaşan Rəhmanı bir xitab olduğunu, şeytan qaynaqlı

olmadığını göstərmək üçünmü belə bir tələbdə ol/tapılmışdı? Yoxsa

bunu arvadının hamilə qalacağını sübut etmək və hamiləliyin zamanını

təyin etmək üçünmü istəmişdi? Bu barədə təfsirçilər arasında

ixtilaf vardır.

İkinci ehtimal, ayələrin axışından və hekayənin inkişafından uzaqdır.

Ancaq, təfsirçilər birinci ehtimalı, yəni xitabın Rəhmanı olub

olmadığını ayırdetme məqsədli olmasını da bu səbəblə rədd etmişlər:

"Peyğəmbərlər günahsız olduqları üçün, mələyin sözü ilə

şeytanın vəsvəsələrini bir-birindən ayırdetmeleri bir zərurətdir.

Şeytanın, anlama yollarını qarışdıracaq şəkildə onlarla oynaması

mümkün deyil."

32 ........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Heç şübhəsiz bu qiymətləndirmə, gerçəyin ifadəsidir. Ancaq

bunu da bilmək lazımdır ki, onların vəhy ilə şeytanı vəsvəsələri bir-birindən

ayıra bilmələri Allahın bu ikisini özlərinə tanıtmasına

bağlıdır. Özlərindən qaynaqlanan və xüsusi qabiliyyətləriylə diqqətə çarpanlaşan

bir vəziyyət deyil. Belə olduğuna görə, Zekeriya peyğəmbərin

(ə.s) Rəbbindən bunu ayırdedecek məlumat istəməsinin nə

kimi bir qorxusu vardır? Bu qədər var ki, əgər uca Allah onun

duasını qəbul etməsəydi və ona bir işarə verməsəydi, birinci qiymətləndirməyə

istiqamətli tənqid yerində olacaqdı.

Ayrıca, ayənin ehtiva etdiyi xüsusun xüsusiyyəti -üç gün boyunca danışmamaq-

bunu dəstəkləyən, daha doğrusu gücləndirən bir ünsürdür.

Çünki şeytanın hər nə qədər peyğəmbərlərin bədənlərinə

toxunması, dinin yayılması, insanların gələcəyi və din düşmənlərinin

zəifləməsi kimi əməllərinin nəticələri ilə əlaqədar gözləmələrini

təxrib və ya ifsat etməsi mümkündür. Necə ki uca Allah bu mövzuda

belə buyurmuşdur: "Qulumuz Eyyubu da xatırla. Hanı o: "Hərhalda

şeytan, mənə qəhr edici bir acı/ağrılı və əzab toxundurdu" deyə

Rəbbinə səsləndi." (Sad, 41) "Biz səndən əvvəl heç bir rəsul və nəbi

göndərmiş olmayaq ki o, bir diləkdə ol/tapıldığı zaman, şeytan

onun dilədiyinə (bir şübhə) qatıb buraxmış olmasın. Amma Allah

şeytanın qatıb buraxmalarını aradan qaldırar, son-rə öz ayələrini sağlamlaştırıb

gücləndirər." (Həcc, 52) "Mən balığı unutdum. Onu xatırlamamı

şeytandan başqası mənə unutdurmadı." (Kəhf, 63)

Ancaq bu və bənzəri nümunələrdə işarə edilən şeytan

toxundurmaları, yalnız peyğəmbərlərə maddi əziyyət verər.

Peyğəmbərlərin ruhlarını çarpması isə mümkün deyil.

Peyğəmbərlər bu barədə günahsızdırlar, qoruma altındadırlar.

Daha əvvəl peyğəmbərlərin günahsızlıqlarıyla əlaqədar şərhlərdə

ol/tapıldıq.

"Sənin üçün əlamət, işarə xaricində, insanlarla üç gün danışmamağındır.

Ayrıca Rəbbini çox an və səhər-axşam təsbit et/ət." ayəsində

işarə edildiyi kimi, uca Allahın Hz. Zekeriyaya verdiyi işə-

rədd, üç gün boyunca insanlarla danışa bilməməsi və yalnız Rəbbini

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ............................................................................................... 33

zikr etməyə, təsbeh etməyə dilinin dönməsi idi. Bu isə, peyğəmbərin

nəfsinə və dilinə suveren qılınan xüsusi bir tətbiqdir və masumiyetin

əhatəsinə girdiyi üçün də şeytanın buna gücü çatmaz.

Bu halda bu əlamət Rəhmanıdır. Görüldüyü kimi, bu ayə ancaq

birinci qiymətləndirməklə üst-üstə düşür, ikinci qiymətləndirməklə deyil.

Əgər naxış/desən ki: Belə olduğuna görə: "Dedi ki: "Rəbbim, mənə

həqiqətən qocalıq çatmışkən və arvadım da sonsuzkən necə bir

oğulum ola bilər?" "Belədir" dedi, "Allah dilədiyini edər." ifadəsinin

nə mənas(n)ı olar? Çünki bu ayənin zahiri, onun Rəbbinə xitab

etdiyini, bir diləkdə ol/tapıldığını, sonra bu diləyinin qəbul edildiyinə

bağlı bir cavab aldığını ifadə etməkdədir. Əgər o, özünə

istiqamətli seslenişin mənşəs(n)i haqqında şübhədədirsə, bu cür bir danışmanın

nə mənas(n)ı olar? Və əgər o, seslenişin mənşəsində şübhə

duy/eşitmirdisə, niyə/səbəb bir əlamətin verilməsi istəyində ol/tapılmışdı?

Mən də deyərəm ki: Bir şeyə güvənib söykən/dözmənin, meyl göstərmənin

və inanmanın dəyişik mərtəbələri vardır. Söz gelimi, Hz.

Zekeriyanın nəfsi, çağırışın Allah qatından və Rəhmanı olduğundan

əmin ola bilər, ancaq, daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, nəfsinin

qarışıqlıqla qarşıladığı doğumun xüsusiyyətini və necə reallaşacağını

öyrənmək məqsədiylə bu sualı yönəltmiş olması mümkündür.

Bu səbəbdən, mələk tərəfindən, onu təmin edəcək başqa bir sesleniş

reallaşdırılmış ola bilər. Ardından, seslenişin Rəhmanı olduğunu

qəti olaraq ortaya qoyan, geridə ən kiçik bir əyrilik buraxmayan,

güvən və əminlik artıran bir işarə istəyə gərəyini duy/eşitmiş

ola bilər.

"Mələklər ona səsləndi…" ifadəsi də bu qiymətləndirməmizi

dəstəkləməkdədir. Çünki "nida=seslenme" ancaq uzaq bir yerdən

gerçək-teştirilebilir. Buna görə "səs" ümumiyyətlə yüksək səslə danışmaqla

elin idili olaraq istifadə edilər. Çünki bizim algılayışımızda yüksək

səslə ko-nuşmak, məsafənin uzaq olmasının tələb etdiyi bir

davranışdır. Yoxsa, sözün əsl mənas(n)ı baxımından gündəmə ge

34 ........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

len bir lazımlılıq deyil. Necə ki uca Allahın Zekeriyanın duasını

rəvayət edən bu sözü, buna bağlı bir şahid mövqesindədir: "Hanı

o, Rəbbinə gizlicə səsləndiyi zaman." (Məryəm, 3) Burada uca Allahın

ucalığı və üstünlüyü qarşısında Zekeriyanın zəlilliyi və kiçikliyi

nəzərə alınaraq "səs" sözcüyü istifadə edilmişdir.

Ardından bu sesleniş də gizliliklə xarakterizə edilmişdir. İşdə buradan,

Zekeriyanın mələyi şəxsən görmədiyi, yalnız bir pıçıltı şəklindəki

səsini duy/eşitdiyi qəbul edilə bilər.

Bəzi təfsir alimləri belə demişlər: "Uca Allahın danışmamağı

əlamət etməsi, Hz. Zekeriyanın üç gün boyunca insanlarla

danışmasını qadağan etməsi və hər şeydən qopub, yalnız Allah'

ın zikrinə yönəlməsi və dilini tərpətmədən Allahı təsbeh etməsidir."

Daha sonra bunu belə açıqlamışlar:

"Hz. Zekeriya (ə.s) bəşəri təbiəti gərəyi, ürəyinin təmin tapması,

ailəsinə bu müjdəni verməsi üçün, uca Allahdan özünə

istiqamətli bu hədiyyəsinin və nemətinin reallaşacağı bir müddətin təyin olunmasını

istədi. Buna görə bu hadisənin necə reallaşacağını soruşdu.

Özünə lazım olan cavab verilincə də, uca Allahdan şükrünü ən/en

qısa zamanda yerinə yetirməsi üçün, yalnız ibadətlə məşğul olacağı

bir zamanın təyin etməsini və bunun bitimini də məqsədin

hasil olduğuna istiqamətli bir əlamət etməsini istədi. Bunun üzərinə

uca Allah, üç gün boyunca insanlarla danışmamasını, tam tərsinə

özünü bu üç gün boyunca, səhər-axşam Allahı zikr etməyə,

ONU təsbeh etməyə verməsini, bu müddət içində insanlarla danışması

lazım olduğu halında da, məqsədini ancaq işarələrlə izah etməsini

əmr etdi. Buna görə, bu müjdəni ailəsinə üç gün sonra verəcəkdi."

Haqqında danışılan təfsirçidən al/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı.

Sən də bilirsən ki, təfsirçinin sözünü etdiyi, -yəni hədiyyəyə

istiqamətli bir şükr olsun deyə bir ibadət tələbində ol/tapılması,

məqsədin reallaşmasına qədər bunun davam etməsi, bu müddətin

sona çatmasının istənən əlamət qılınması, "danışma" ifadəsinin

teşrii bir nehiy=hukuki bir qadağan etmə olması və ailəsinə bir müjdə

vermək istəməsi kimi- xüsuslarla əlaqədar olaraq ayədə ən kiçik bir

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ............................................................................................... 35

mek istəməsi kimi- xüsuslarla əlaqədar olaraq ayədə ən kiçik bir əlamətə

və izə rast gəlinməməkdədir.