Əlavə 3 azərbaycan respublikasi

3.1. Eksperimentin aparılması prinsipləri
Eksperimental tədqiqat işlərinin uğurlu nəticələnməsində tədqiqatçının eksperimentin təşkili və aparılması prinsiplərinə necə əməl etməsinin rolu böyükdür. İşimizin yerinə yetirilməsində eksperimentdən istifadə etməli olduğumuzu nəzərə alaraq, ilk növbədə, eksperimentin keçirilməsinə dair mövcud dilçilik ədəbiyyatını [9; 51; 54; 59; 68; 76; 116; 128; 143; 155; 164; 168; 170; 181; 187; 200 və s.] nəzərdən keçirmişik və işin gedişatında qeyd olunmuş prinsiplərə əməl olunmuşdur.

Ədəbiyyatı öyrənməklə yanaşı bu sahədə böyük təcrübəsi olan fonetistlərdən (F.Y.Veysəlli, F.H.Zeynalov; D.N.Yunusov, F.Ə.Aslanov və b.) dəyərli məsləhətlər alınmışdır. Həyata keçirilən eksperimentin dəyərinin, işə elmi cəhətdən düzgün yanaşmadan, nəzəriyyə və təcrübənin düzgün əlaqələndirilməsindən asılı olduğu nəzərə alınmışdır. Tədqiqat işinin yerinə yetirildiyi dövr və məkandan asılı olaraq, istifadə olunan eksperimental metodlar və onların tətbiqi xüsusiyyətləri müxtəlif olmuşdur. Deməli, tədqiqat obyekti eyni olsa da, onu tədqiq edənlər müxtəlif dövrlərdə yaşayıb-yaratmış alimlər olmuşdur. Ona görə də onların işə yanaşma tərzi fərqli olmuşdur. Şübhəsiz ki, onların hər biri eksperimentin aparılması üçün eksperimental-fonetikanın malik olduğu imkanlardan bacardıqları səviyyədə istifadə etmişlər. Lakin elm və texnikanın inkişafı, yeni elektro-akustik cihazların meydana gəlməsi, daha əvvəl irəli sürülmüş nəzəri fikirlərin yenidən, təkrar nəzərdən keçiril­məsinə səbəb olmuşdur. Bu hal tələbatdan irəli gələn zərurətdir. Əvvəllər daha çox vaxt itkisi sayəsində yerinə yetirilmiş işlər, hazırda müasir kompüter proqramları əsasında az vaxt sərf etməklə daha keyfiyyətli yerinə yetirilir. Eksperimental tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsinə dair qaydalara əməl olunmadıqda əldə edilən nəticələrin, nəzəri fikirlərin əsaslandırılması və sübuta yetirilməsi üçün dəyərli olmadığı nəzərə alınmışdır. Bütün bunları nəzərə alaraq, “işin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsinə nail olmaq üçün ilk növbədə eksperimentin keçirilmə mexanizmi planlaşdırılmışdır. Bu zaman problemlə bağlı eksperimentin keçirilməsinə dair səmərəli fikirlər əsas götürülmüşdür” [9; 97; 128 və s.].

Eksperiment əvvəlcədən müəyyən edilmiş proqrama uyğun yerinə yetirilmişdir. Bunun üçün ilk növbədə, elmi şərhi nəzərdə tutulan söz prosodikasına və onun xüsu­siyyətlərinə aid mövcud ədəbiyyat öyrənildikdən sonra, ingilis və Azərbaycan dillərində söz prosodikası ilə bağlı nəzəri və təcrübi məsələləri əsaslı şəkildə təhlil etmək məqsədilə dil materialı toplanmışdır. Dil materialını toplamaq üçün ingilis və Azərbaycan dillərində mövcud olan orfoqrafik və digər lüğətlərdən istifadə olunmuşdur.

Toplanmış dil materialı dissertasiya işinin məqsəd və vəzifələri nəzərə alınmaqla seçilmiş və sistemləşdirilmişdir. Materialı seçərkən, əsasən, sözün prosodik vasitə­lərini (vurğu, əsas tonun tezliyi, intensivlik, zaman, temp, ritm və s.) təhlil etmək üçün lazım olan materiala diqqət yetirilmişdir. Sözün prosodik strukturu onun heca strukturu ilə bağlı olduğundan biz ingilis və Azərbay­can dillərində hecanın fonem strukturu və prosodikasını təhlil etmişik. Bunun üçün sözləri seçərkən heca daxilində fonemlərin kombinator və distributiv xüsusiy­yətləri nəzərə alınmışdır. Məsələn, həm ingilis dilində, həm də Azərbaycan dilində ayrıca götürülmüş saitin fonem, heca, söz kimi işlənərkən hansı prosodik dəyişiklik­lərə məruz qaldığına aydınlıq gətirmək məqsədilə Azərbaycan dilində /o/, ingilis dilində [aı] kimi sözlər, ikihecalı sözləri seçərkən isə vurğunun birinci və ya ikinci heca üzərində olması nəzərə alınmışdır. Məsələn, ingilis dilində:

Birinci hecası vurğulu olan ikihecalı sözlər: ´perfekt; ´object, ´window, ´table, ´wanted, ´London, ´answer, ´pansy və s.

İkinci hecası vurğulu olan sözlər: per´fekt, ob´jeckt, sar´dine, ma´rine, un´ique, re´main, de´mand və s.

Azərbaycan dilində: bü´tün, bi´bi, ba´ba, al´ma, sə´hər, kü´kü və s.

Birinci hecası vurğulu: ´sabah, ´alma, ´süzmə və s.

Sözün cümlədəki vəziyyətindən asılı olaraq, prosodik strukturunda baş vermiş dəyişiklikləri dəqiqləşdirmək məqsədilə söz həm ayrılıqda, həm də cümlə daxilində tələffüz edilmişdir. Məsələn, ingilis dilində: /man/, /woman/, /The man comes// və s.

Azərbaycan dilində: /ək/, /əkin/, /nənə/, /süd/, /Nənə uşağa süd verdi// və s.

İngilis dilində nümunə kimi göstərilmiş bu sözlərdən “man” həm ayrılıqda, həm mürəkkəb leksik vahidin 2-ci komponenti, həm də cümlənin tərkib elementi kimi çıxış etmışdir.

Bu da bizə sözlə bağlı prosodik strukturda baş vermiş variativ xüsusiyyətləri müqayisə etməyə imkan vermişdir. Seçilmiş materiala elə sözlər daxil edilmişdir ki, onlarda həm birinci, həm də ikinci hecada eyni cinsli sait işlənmişdir. Bu formalı sait ardıcıllığı bizə imkan vermişdir ki, söz daxilində vurğudan və ritmik strukturdan asılı olaraq sözün prosodik strukturunda yaranan yeni çalarlıqları üzə çıxaraq. Məsələn:

/baba/, /nənə/, /bibi/, /kükü/, /dədə´/, /səhər/, / və s. / Müqayisə üçün bax şəkil. 20,25,24, 26, 42 və s.

Qeyd etdiyimiz bu ikihecalı sözlərdə həm bir, həm də ikinci hecalarda eyni saitlə yanaşı samitin də işlənməsi diqqəti çəkmişdir. Məsələn, /ba-ba/ sözü iki hecanın birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Hər bir heca da [b] və [a] seqmentlərindən ibarətdir. Hecaların struktur xüsusiyyətləri və fonem tərkibləri eyni olsa da, sözün prosodik strukturu daxilində onların əmələ gəlməsində prosodik vasitələr müxtəlif formalarda aktivlik göstərmişdir.

Söz daxilində hecaların açıq və qapalı olmasından asılı olaraq sözlərin prosodik strukturlarının formalaşmasında hansı akustik parametrin relevant xüsusiyyətə malik olduğunu müəyyənləşdirmək məqsədilə açıq və qapalı hecalı sözlər seçilib təhlilə cəlb olunmuşdur. Məsələn, ingilis dilində:

açıq hecalı sözlər: /see/, /me/ və s.

qapalı hecalı sözlər: /ill/, /man/, /woman/ və s.

Azərbaycan dilində:

açıq hecalı sözlər: /ana/, /baba/ və s.

qapalı hecalı sözlər: /kök/, /göz/ /daş/,/park /tel/, /qum/ və s.

Hətta elə sözlər də təhlil olunub ki, həmin sözlər eyni fonemlərdən düzəlmişdir, lakin düzlüşləri fərqlidir.

Məsələn: /şad/, /daş/,

/kəl/, /lək /,

/mis/, /sim/,

/diz/, /zid/ və s.

Bu sözlər birhecalıdır və heca nüvəsini eyni bir sait /a/ və /ə/ əmələ gətirir.

Hər iki dil üzrə ümumilikdə 1000-dən artıq vahid təhlil olunmuşdur. Əldə edilmiş faktlar əsasında cədvəl və qrafiklər qurulmuşdur, bu da müqayisələr aparmağa imkan vermişdir. Təcrübə göstərir ki, dil materialı çox olduqca, əldə edilmiş nəticələr mütləq həqiqətə daha çox yaxın olmuşdur. Təhlil olunmuş material söz prosodika­sının xüsusiyyətlərinə və onun ifadə vasitələrinə aydınlıq gətirməyə imkan vermişdir.

Seçilmiş material dəqiqləşdirildikdən sonra onun oxunması üçün dil daşıyıcıla­rından informant kimi istifadə olunmuşdur. Diktorların seçilməsində onların danışıq zamanı ədəbi dil normalarına necə əməl edib-etməmələri nəzərə alınmışdır. Diktor­lara işin məqsədi haqqında əvvəlcədən məlumat verilməmişdir. Bu da onların oxu prosesində süni tələffüzə yol verməməsi məqsədi güdmüşdür. Diktorların tələffüz­lərinin dialekt təsirlərindən kənar olmalarına diqqət yetirilmişdir.

Təhlil üçün müəyyən edilmiş material eksperiment tədqiqatlar üçün nəzərdə tutulmuş metodlara əməl olunmaqla yazdırılmışdır [9; 51; 68; 170; 187]. Material yazdırıldıqdan sonra təhlil olunmamışdan əvvəl təcrübəli müəllimlər (D.N.Yunusov, F.H.Zeynalov) tərəfindən dinlənilmiş, texniki cəhətdən qüsurlu alınan sözlər (20 söz) təhlil üçün yararsız hesab olunmuş və təhlil olunmamışdır.

Kompüterə yazılmış material əsas götürülməklə müasir dilçilikdə geniş istifadə olunan “PRAAT” proqramı əsasında sözün prosodik komponentləri təhlil edilmiş, riyazi və riyazi-statistik metodlar əsasında hesablamalar aparılmışdır. Eksperimentin yüksək səviyyədə yerinə yetirilməsində tədqiqatçının elmi və təcrübi hazırlığı, onun eksperimental metodlara nə dərəcədə bələd olması əsas prinsiplərdən hesab olunması da diqqət mərkəzində olmuşdur.

Məlum məsələdir ki, ən dəyərli faktlar belə təcrübəsiz tədqiqatçı tərəfindən təhlil olunduqda əldə edilən nəticələr gerçəklik baxımından şübhə doğura bilər. Ona görə də, eksperimentə başlamamışdan əvvəl mövcud lazımi metodik ədəbiyyat [9; 52; 58; 68; 81 və s.] əsaslı təhlil edilmiş, Azərbaycan Dillər Universitetində fəaliyyəti tətbiqi və ekspermental fonetika dilçilik laboratoriyasının əməkdaşlarından dəyərli məsləhətlər alınmışdır. Elə buradaca onlara dəyərli elmi məsləhətləri və səmimi münasibətləri üçün təşəkkürümü bildirirəm.

Dissertasiya işində sözün prosodik strukturunu müəyyənləşdirmək üçün melo­dik, dinamik, temporal, temp, ritm kimi parametrlərin təhlil edilməsi eksperimentin əsas meyarı kimi götürülmüşdür. Bunu reallaşdırmaq məqsədilə eksperimental-fonetika sahəsində tətbiq edilən ən müasir texnoloji vasitələrdən və innovasiya metodlarından istifadə olunmuşdur. Növbəti bölmədə dil materiallarının təhlili ilə əlaqədar geniş məlumat verilmişdir.