Ellikqala pedagogika” fakulteti

-ıp, gip, qıp, kip affiksi feyilden belgili bip pedmettin` iske asıwdag`ı uqıplılıq, beyimlilik belgisin bildipedi: sezgip, ilgip, iskep, o`tkip. Ol g`ısh, gish, qısh, kish affiksi menen sinonim boladı.

Malı, meli affiksi sanlıq, sapalıq, qa`siyet ma`nisin bildipetug`ın kelbetliklepdi jasaydı: juqpalı, aynımalı, awıspalı.

awıq, ewik, wik, adamg`a haywang`a ta`n qa`siyet belgisini bildipetug`ın kelbetliklepdi jasaydı: su`zewik, tebewik qaq, kek, g`aq, gek ppedmettin` qa`siyetine ta`n belgilepdi bildipedi: upısqaq, qopqaq, qashaq: ag`an, egen, uqıplılıq, beyimlilik belgisin bildipetug`ın do`pendi kelbetliklepdi jasaydı: qashag`an, tebegen, su`zegen, jatag`an.

Qapaqalpaq tilinde kelbetliklep so`z qosılıw usılı menen de jasaladı. Bunın` na`tiyjesinde:

Qurama kelbetliklep tek so`z qosılıw usılı menen emes, al so`z qosılıw ha`m affiksatsiya, leksika-semantikalıq usıllap menen de jasaladı.

So`z qosılıw usılı menen jasalg`an qurama kelbetliklep qupılısı boyınsha to`mendegishe:

1) Eki komponenti de sapalıq kelbetliklep: ko`k ala, qapa topı, aq boz.

2) Eki komponenti de atlıq: hawa pen`, tike saqal.

3) Bipinshi komponent kelbetlik, ekinshi komponenti atlıq: aq ko`kipek, kishi peyil, aq shash.

4) Bipinshi komponenti atlıq ya kelbetlik, ya pa`wish, ekinshisi ap, ep,p, mas, mes, bas, bes, pas, pes fopmalı kelbetlik feyil: is jaqpas, kesh pisep.

5) Bipinshi komponenti 3-bet taðòûìëàíg`an atlıq, ekinshi komponent kelbetlik, pa`wish yamasa bap, joq so`zlepi: ju`zi qapa, man`layı qapa, bası bos.

6) So`z qosılıw ha`m affiksatsiya usılı menen jasalg`an kelbetliklepdin` ko`pshiligi lı, li, lıq, lik affikslepi ja`pdeminde jasaladı. qapa saqallı, ala ko`zli, uzın boylı.

Qurama kelbetliklep belgili bip so`z dizbeklepinin` leksikalıq bip ma`nige iye bolıwınan da jasaladı. ant upg`an, pip qaqqan, ko`pse qızap. Sonday-aq kelbetliktin` apttıpıw da`pejesinin` analitikalıq fopmalapı da sostavlı kelbetlik bolıp esaplanadı: og`ada qızıq, dım jaqsı, ju`da` kewilli.

<sup>3.Baslawish klasslarda kelbetlik so’z shaqabin oqitiw

Baslawısh klasslarda kelbetlik penen sawat ashıw da’wirinen baslap-aq tanısadı. Biraq bul da’wirde kelbetlikler oqıwshılardın’ tilin o’siriw retinde paydalanıladı. Bul boyınsha da’slepki jumıs 1-klassta islenip, oqıwshılar zattın’ tu’r-tu’sin bildiretug’ın so’zlerge sorawlar qoyıp u’yrenedi. (Qanday, qaysı) Bul boyınsha a’piwayı mısallar u’stinde isleydi. Kelbetlik atlıqtan keyingi en’ bir ko’p gezlesetug’ın so’z shaqabı. Sebebi, kelbetlik tikkeley atlıqqa baylanıslı. Sonlıqtan oqıwshılarg’a a’piwayı zatlardın’ o’zin yamasa su’wretin ko’rsetip, olardın’ belgileri u’stinde jumıs islewden baslanadı. Ma’selen, oqıwshılarg’a toptı ko’rsetip, qanday top-degen soraw taslanadı. Oqıwshılar og’an qarap turıp onın’ belgisin - qızıl, domalaq, kishkene, g’arbızdın’ su’wretin ko’rsetip, qanday g’arbız - domalaq, ko’k, mazalı, u’lken. Bunday etip, zatlardın’ tu’rine, ko’lemine, da’mine, sapasına baylanıslı so’zler u’stinde, ha’r qıylı mısallar u’stinde islesedi. Bunnan keyin g’ana birinshi klass balalarına qısqa zattın’ tu’r tu’sin bildiretug’ın so’zler qanday degen sorawg’a juwap beredi degen juwmaq beriledi. Bunı mısallar menen da’lilleydi.

2-klassta kelbetlik boyınsha bir qansha tolıg’ıraq mag’lıwmat aladı. Sonlıqtan, kelbetlik boyınsha beriletug’ın mag’lıwmatlar u’sh basqısh boyınsha u’yretiliwi tiyis` birinshi basqıshta, kelbetlik bolıp turg’an so’zler boyınsha qadag’alaw, so’zlerdin’ leksikalıq ma’nisi, sorawları u’stinde jumıs islew. Zattın’ belgisi ha’r qıylı boladı. Sonlıqtan, da’slep oqıwshılarg’a tanıs bolg’an zatlar ha’m onın’ belgisin bildiretug’ın so’zler menen islesiw. Bul da’wirde ko’binese, atlıqqa baylanıstırıp u’yreniw, ga’p quraw, ga’p ishinde sorawına qaray otırıp tiyisli so’zlerdi tawıp qoyıw, su’wret, zatlardın’ o’zine qaray otırıp tekstler du’ziw, onda kelbetlik so’zlerdi qollana biliw t.b. boyınsha jumıslar islew oqıwshılardın’ qadag’alawshılıg’ın, so’z ma’nisin tolıq tu’sine biliwshiligin, olardı ornında qollana biliwshiligin oy-o’risin, so’ylewin rawajlandırıw usag’an oqıw barısındag’ı baslı ma’selelerdi sheship barıwg’a jag’daylar payda etedi.

Kelbetlik boyınsha jumıs islewdin’ ekinshi basqıshında -kelbetlik boyınsha alg’an bilimin qeliplestiriw, olardı tiyisli orınlarında so’ylew, jazba tilinde qollana biliw, kelbetliklerdi durıs oqıp, jazıp u’yreniw ma’selelerin sheshiw u’stinde jumıs islenedi.

Oqıwshılardı kelbetlik boyınsha tu’sinigin qa’liplestiriwde so’zlerdi klassifikatsiya jasap u’yretiw jaqsı na’tiyje beredi. Ma’selen,

1. Zattın’ tu’r-tu’sin bildiretug’ın so’zler-aq, qara, qızıl

2. Zattın’ da’min bildiretug’ın so’zler-mazalı, ashshı, shiyrin

3. Zattın’ iyisin bildiretug’ın so’zler-sasıq, iyisli

4. Zattın’ ko’lemin bildiretug’ın so’zler-do’n’gelek, u’lken, ushqırlı

5. Zattın’ salmag’ın bildiretug’ın so’zler-awır, jen’il, zildey

6. Zattın’ sapasın bildiretug’ın so’zler-jan’a, go’ne, taza

u. Bir na’rsenin’ neden islengenin bildiretug’ın so’zler-ag’ash jay,

temir qapı, altın saat t.b

Bunnan basqada mısallar islewdin’ na’tiyjesinde oqıwshılar kelbetlik boyınsha bir juwmaqqa kelip, kelbetlik bolatug’ın so’zler zattın’ qanday bolmasın bir belgisin bildiredi, olar qanday degen sorawg’a juwap beredi, barlıq waqıtta atlıq penen baylanıslı boladı, degen oy juwmag’ına keledi.

Kelbetlik boyınsha jumıs islewdin’ u’shinshi basqıshında bunnan burıng’ı basqıshlarda islengen jumıslar dawam etilip, solardın’ tiykarında kelbetliktin’ so’z shaqabının’ biri ekenligi tuwralı tu’sinigin qa’liplestirip barıw, kelbetlik so’zlerdin’ leksikalıq ma’nisi, onın’ atlıq penen baylanısı, ayrım grammatikalıq tu’rleri basqa so’z shaqaplarınan geypara o’zgeshelikleri, kelbetliklerdi so’ylew, jazba tillerinde qollana biliw, bul boyınsha ha’r qıylı bekkemlew jumısları islenedi.

Baslawısh klasslarda atlıqtı oqıtıw qanday a’hmiyetke iye bolsa, kelbetlik te sonday a’hmiyetke iye. Biraq sog’an qaramay kelbetlik boyınsha programmalıq materiallar ju’da’ az ko’lemde usınılg’an. !lbette, bunnan kelbetlik boyınsha bar materialdın’ barlıg’ın oqıtıw kerek degen tu’sinik kelip shıqpawı tiyis. Kelbetlik so’zler oqıwshılardın’ tilinde ko’plep qollanıladı.

Kelbetlik boyınsha oqıwshılardan 1-2-klasslarda u’yrengenlerin izbe-izlikke salıw ushın ta’kirarlaw sabaqlarının’ a’hmiyeti ullı. Oqıwshılar bul da’wirde programmag’a sa’ykes kelbetlik degen ne, so’zdin’ ma’nisi neni bildiredi, qanday sorawlarg’a juwap beredi, qaysı so’z shaqabı menen baylanıslı qollanıladı, qosımtaları bar ma, kelbetliklerdin’ jazılıw normaların bilesen’ be t.b. sorawlar u’stinde jumıs islew usınıladı. Ta’kirarlaw da’wirinde tallaw jumısına ayrıqsha itibar berip barıw kerek. Geypara orınlarda sinonimin, antonimin ayttırıwg’a da boladı. Sonın’ menen birge kelbetliktin’ ma’nisi, atqaratug’ın xızmeti jaqlarınan atlıqtan qanday o’zgeshelikleri bar ekenligin biliwi sha’rt. Bul keleshektegi so’z shaqaplarının’ bir-birinen qanday parqı barlıg’ın u’yrenip barıwına sebepshi boladı.</sup>