Epilepsiya (yunon epilepsio – ushlab olaman)

EPILEPSIYANING XALQARO TASNIFLARI KXT-10 bo‘yicha epilepsiya va epileptik sindromlar, asosan, G40 ruknida keltirilgan. Epileptik status esa G41 ruknida yoritilgan. KXT-10 da keltirilgan epilepsiya tasnifi 1989-yili Epilepsiyaga qarshi xalqaro Liga tomonidan ishlab chiqilgan «Epilepsiya va epileptik sindromlar» tasnifi asosida tuzilgan (10.2-jadval). 10.2-jadval. Epilepsiya va epileptik sindromlar tasnifi (KXT-10 bo‘yicha, 1989). G40 Epilepsiya G40.0 Lokal (fokal, parsial) idiopatik epilepsiya va fokal xurujlar bilan boshlanuvchi epileptik sindromlar G40.1 Lokal (fokal, parsial) simptomatik epilepsiya va oddiy parsial xurujlar bilan boshlanuvchi epileptik sindromlar G40.2 Lokal (fokal, parsial) simptomatik epilepsiya va kompleks parsial xurujlar bilan boshlanuvchi epileptik sindromlar G40.3 Tarqalgan idiopatik epilepsiya va epileptik sindromlar G40.4 Tarqalgan epilepsiya va epileptik sindromlarning boshqa turlari G40.5 Alohida ajralib turuvchi epileptik sindromlar G40.6 Aniqlanmagan grand mal xurujlari (petit mal xurujlari bilan yoki ularsiz) G40.7 Aniqlanmagan petit mal xurujlari (grand mal xurujlarisiz) G40.8 Epilepsiyaning boshqa aniqlangan turlari G40.9 Aniqlanmagan epilepsiya G41 Epileptik status G41.0 Grand mal bilan namoyon bo‘luvchi epileptik status G41.1 Petit mal bilan yuzaga keluvchi epileptik status G41.2 Murakkab parsial epileptik status G41.8 Aniqlangan boshqa epileptik status G41.9 Aniqlanmagan epileptik status Izoh. Boshqa ruknlarda «Febril xurujlar (R56.0)», Todd falaji (G83.8), Landau-Kleffner sindromi (F80.3) keltirib o‘tilgan. Ushbu tasnifni tuzishda epilepsiya va epileptik xurujlar tipi va etiologiyasi asos qilib olingan. Unga muvofiq epilepsiya va epileptik xurujlar 2 katta guruhga ajratiladi. 1. Parsial (lokal, fokal) epilepsiya. 2. Tarqalgan epilepsiya. Epileptogen o‘choqda paydo bo‘lgan kuchli qo‘zg‘alishlar bir joyda saqlanib qolsa, parsial (lokal, fokal) epileptik xurujlar rivojlanadi. Agar ushbu qo‘zg‘alishlar po‘stloqning barcha sohalariga ham tarqalsa, tarqalgan epileptik xurujlar rivojlanadi. 10.3-jadval. Epileptik xurujlarning Xalqaro tasnifi (1981-yil, Kioto)
PARSIAL (FOKAL, LOKAL) XURUJLAR Oddiy parsial xurujlar (hushni yo‘qotmasdan namoyon bo‘luvchi) Motor parsial xurujlar: – «Jekson yurishi» bilan namoyon bo‘luvchi motor xurujlar – «Jekson yurishi» kuzatilmaydigan motor xurujlar – adversiv xurujlar – postural xurujlar – fonator xurujlar (vokalizatsiya yoki nutqning to‘xtab qolishi). Sensor parsial xurujlar: – somatosensor – ko‘ruv – eshituv – hid bilish – ta’m sezish – bosh aylanish xuruji Vegetativ parsial xurujlar: – midriaz, yuz giperemiyasi yoki oqarib ketishi – arterial qon bosimning oshib yoki tushib ketishi – taxikardiya, terlab ketish – epigastral sohada noxush holatlar – boshqa vegetativ xurujlar Ruhiy parsial xurujlar: – disfaziya xurujlari – dismnestik xurujlar (masalan, deja vu yoki jamais vu fenomeni) – derealizatsiya – depersonalizatsiya – gallyusinatsiya va illyuziyalar – qo‘rquv va xavotir xurujlari – somnambuliya Murakkab parsial xurujlar (hush yo‘qolishi bilan namoyon bo‘luvchi): – oddiy parsial xurujlar bilan boshlanib, keyin hushning buzilishi; – avval avtomatizmlar paydo bo‘lib, so‘ng hushni yo‘qotish; – parsial xurujlarning birato‘la hushning buzilishi bilan boshlanishi; – parsial xurujlarning hushning buzilishi va avtomatizmlar bilan boshlanishi; Tarqalgan xurujlarga o‘tib ketuvchi parsial xurujlar (ikkilamchi-tarqalgan xurujlar): – tarqalgan xurujlarga o‘tib ketuvchi oddiy parsial xurujlar; – tarqalgan xurujlarga o‘tib ketuvchi murakkab parsial xurujlar; – oddiy parsial xurujlarning murakkab parsial xurujlarga o‘tishi va so‘ngra tarqalgan xurujlar rivojlanishi.
TARQALGAN XURUJLAR Tipik absanslar (tez boshlanib tez tugaydigan): – faqat hushdan ketish bilan (oddiy absans) – klonik – tonik – atonik – vegetativ – avtomatizmlar Atipik absanslar (sekin boshlanib sekin tugaydigan): – mioklonik – klonik – tonik – tonik-klonik – atonik
TASNIFLAB BO‘LMAYDIGAN XURUJLAR Yuqorida tasnifi keltirilgan guruhlarning birortasiga ham to‘g‘ri kelmaydigan har qanday epileptik xurujlar ushbu guruhga kiritiladi (masalan, neonatal xurujlar).
TAKRORIY EPILEPTIK XURUJLAR – tasodifiy xurujlar; – siklik xurujlar. Reflektor, ya’ni qo‘zg‘ash mumkin bo‘lgan xurujlar: – sensor ta’sirotlarsiz; – sensor ta’sirotlar yordamida.
UZOQ DAVOM ETUVChI XURUJLAR (EPILEPTIK STATUS) – parsial epileptik status (Jekson tipidagi); – absanslar statusi; – tonik-klonik xurujlar statusi. Epileptik xurujlarning Xalqaro tasnifi (1981-yil, Kioto) kasallik etiologiyasi, boshlanish davri, lokalizatsiyasi, asosiy klinik sindrom, kechishi va prognoziga asoslanib tuzilgan. Epileptik sindromlar tasnifini yaratishda e’tiborga olingan asosiy tamoyillar haqida to‘xtalib o‘tamiz. 1. Etiologiya tamoyili Idiopatik – nasliy moyillik asosiy etiologik omil qilib ko‘rsatilgan va bosh miyaning zararlanishiga oid ma’lumotlar yo‘q. Simptomatik – kasallik etiologiyasi aniqlangan va bosh miyada patologik o‘zgarishlar topilgan. Kriptogen – sababi noaniq, nasliy moyillik yo‘q va bosh miyada patologik o‘zgarishlar ham yo‘q. 2. Lokalizatsiya tamoyili Lokal, ya’ni epileptogen o‘choq bosh miyaning ma’lum bir sohasida joylashgan. Tarqalgan, ya’ni epileptik faollik bosh miya katta yarim sharlari bo‘ylab tarqalgan. Ham lokal, ham tarqalgan xususiyatlarga ega. 3. Boshlanish davri Chaqaloqlik Go‘daklik Bolalik O‘smirlik 4. Kasallik klinikasini belgilab beruvchi asosiy xurujlar Infantil spazmlar Febril xurujlar Absanslar Tonik-klonik xurujlar 5. Kechishi va prognozi Xavfsiz kechuvchi Xavfli kechuvchi Shu yerda epileptologiyada qo‘llaniladigan ba’zi atamalarga izoh berib o‘tsak. 2001-yili tasniflar va atamalar bo‘yicha Xalqaro hay’at epilepsiya va epileptik sindromlarning yangi tasnifini taklif etdi. Ushbu tasnifni tuzishda ham epilepsiyaning fokal va tarqalgan turlari asos qilib olingan. Biroq bu yerda epileptologiyada qo‘llaniladigan atamalarga biroz o‘zgartirishlar kiritilgan. Masalan, «parsial xurujlar va parsial epilepsiya» ni «fokal xurujlar va fokal epilepsiya» deb atash taklif qilingan. «Tutqanoq» atamasi o‘rniga «xuruj» atamasini qo‘llash ma’qul topilgan. Chunki «xuruj» atamasi «tutqanoq» atamasiga qaraganda kengroq ma’noni kasb etadi. Barcha xurujlar ham tutqanoq bilan namoyon bo‘lavermaydi. O‘zbek atamashunosligida «tutqanoq» deganda, asosan, motor epileptik xurujlar tushuniladi. Absanslar va ayniqsa, sensor, ruhiy yoki vegetativ xurujlarga «tutqanoq xurujlari» atamasi to‘g‘ri kelmaydi. Demak, bu yerda epileptik xurujlarni o‘z nomi bilan atash kerak. Xalqaro atamashunoslikda «epileptik xurujlar» deganda epilepsiyaga xos bo‘lgan har qanday tur va shakldagi xurujlar ko‘zda tutilgan. Shu bois biz epilepsiyada kuzatiladigan xurujlarni tavsiflashda «epileptik xurujlar» atamasidan foydalanamiz. Motor tipdagi epileptik xurujlarni ta’riflashda esa «tutqanoq xurujlari» atamasini ishlatamiz. Vaholanki, tutqanoq xurujlari epileptik xurujlarning bir turidir, biroq uning sinonimi emas. Har bir nevrolog klinik tashxisni shakllantirayotganda Xalqaro qabul qilingan klinik tasnif va tavsiyanomalarga qat’iyan amal qilishi lozim (10.4-jadval). Bu esa davolash muolajalarini to‘g‘ri olib borish va statistik ma’lumotlarni aniq yurgizishni ta’minlaydi. 10.4-jadval. Epilepsiya va epileptik sindromlarning Xalqaro tasnifi, 1989 y. I. Lokal (parsial, fokal) epilepsiya va epileptik sindromlar Idiopatik Simptomatik Kriptogen 1. Markaziy-temporal piklar bilan xavfsiz kechuvchi bolalar epilepsiyasi. 2. Ensa paroksizmlari bilan kechuvchi bolalar epilepsiyasi. 3. O‘qishning birlamchi epilepsiyasi. 1. Surunkali zo‘rayib boruvchi bolalar kontinual epilepsiyasi. 2. Peshona epilepsiyasi. 3. Chakka epilepsiyasi. 4. Tepa epilepsiyasi. 5. Ensa epilepsiyasi. Xurujlar tipi va lokalizatsiyasiga qarab aniqlanadi. Klinikasi simptomatik epilepsiyaga o‘xshab namoyon bo‘ladi. II. Tarqalgan epilepsiya va epileptik sindromlar Idiopatik Simptomatik Kriptogen yoki simptomatik 1. Xavfsiz kechuvchi oilaviy neonatal xurujlar. 2. Xavfsiz kechuvchi idiopatik neonatal xurujlar. 3. Erta bolalik davrining xavfsiz kechuvchi mioklonik epilepsiyasi. Nospesifik etiologiyali 1. Erta mioklonik epilepsiya. 2. Go‘daklik davri epileptik. ensefalopatiyasi (Otaxara sindromi) 3. Tarqalgan simptomatik epilepsiyaning boshqa turlari. 1. Uest sindromi (infantil spazmlar) 2. Lennoks-Gasto sindromi. 3. Mioklonikastatik epilepsiya. 4. Mioklonik absanslar bilan namoyon bo‘luvchi epilepsiya. 4. Bolalar absans epilepsiyasi (piknolepsiya). 5. Yuvenil absans epilepsiya. 6. Yuvenil mioklonik epilepsiya. 7. Uyg‘onganda kuzatiladigan katta epileptik xurujlar. Tarqalgan idiopatik epilepsiyaning boshqa turlari. 9. Maxsus ta’sirotlar bilan qo‘zg‘aganda ro‘y beradigan epileptik xurujlar. Spesifik etiologiyali 1. Arteriovenoz malformatsiyalar. 2. Onkologik kasalliklar. 3. Degenerativ kasalliklar. 4. Metabolik buzilishlar. 5. Boshqa kasalliklar. III. Epilepsiyaning parsial va tarqalgan epilepsiyalar guruhiga kiritib bo‘lmaydigan turlari A. Ham tarqalgan, ham parsial xurujlar bilan namoyon bo‘luvchi epilepsiya va epileptik sindromlar 1. Neonatal xurujlar. 2. Erta bolalik davrining og‘ir mioklonik epilepsiyasi. 3. Sekin uyqu davrida uzluksiz pik-to‘lqinlar bilan namoyon bo‘luvchi epilepsiya. 4. Orttirilgan epileptik afaziya (Landau-Kleffner sindromi). 5. Epilepsiyaning tasniflab bo‘lmaydigan boshqa turlari. B. Klinik belgilari va EEG ko‘rsatkichlari bo‘yicha epilepsiyaning biror-bir turiga kiritib bo‘lmaydigan turlari IV. Spesifik epileptik sindromlar 1.Febril xurujlar. 2.O‘tkir metabolik buzilishlar yoki intoksikatsiyalar natijasida paydo bo‘luvchi epileptik xurujlar