F. H. Zeynalov

V.2. Semiotika və dil
Fikrimizcə, ilkin mərhələdə ünsiyyətin isim və ya fel olmasına dair mülahizələrin təhlilinə vaxt və enerji sərf etmək mənasız bir şeydir. Halbuki bəzi kitablarda buna xüsusi bölmə həsr edilir.⁵ Onlarda qeyd olunur ki, ilk qığıltılar şeylər üzərində müəyyən hərəkəti bildirirlər. Deməli, ilk əvvəl nə isim, nə də fel olub. İlk sözlər nə əşyanı, nə də hərəkəti bildirib, sadəcə olaraq onlar ümumi situasiyanı və onun elementlərini bildirib. İlk insanlar belə kom­ponentlərlə antropoidlərin intensional səslərini və jestlərini ifadə edirdilər: /su/, /çay/ və s.

Deməli, insan ilkin dil mərhələsində bir situasiyanı digərindən fərqləndirməyə çalışıb. Elementlərin differensiyası sonralar olub, insanlar yavaş-yavaş ətraf mühitlə dərindən tanış olub, şeylərin və hadisələrin elementlərini fərqləndirməyə ehtiyac yarananda onların hər birinə ad tapıb və fikir ifadə ediblər. Uşaq da belə edir. Hər bir situasiya hissələrlə qavranılır. Məsələn, ilkin insan əşyanı görür, onu özü qaldıra bilməyəndə öz həmsöhbətlərinə /ver/ deyirmiş. Yəni /onu yerdən götür ver mənə//. Ancaq fikri cümlə şəklində ifadə etmək çox-çox sonralar meydana gəlib, başqa sözlə, ilkin olaraq holifrastik “cümlələr” işlənib.

Deməli, ilkin dil birfonemli və sonra birmorfemli mərhə­lələrini keçir. Təsəvvür edək ki, dildə /a/ saiti və 5 samit var. Onda biz aşağıdakı ikifonemli söz və ya morfem (təkrar nəzərə alınmadan) yarada bilərik: 5·2=10, yəni /da, ta, ka, ga, pa/ və /ad, at, ak, ag, ap/. Deməli, bu birləşmələrin hər biri bir situasiyanı ifadə edəcəkdir. O halda bir fonemlə iki və ya artıq fərqli situasiya ifadə olunur, bu bir növ omonimiya hadisəsini xatırladır, ancaq bu, ilkin mərhələdə anlaşılmazlığa gətirib çıxardacaq. Deməli, ilkin dil həqiqi ünsiyyət vasitəsi ola bilmir. Məsələn, adam /ma/ ilə həm atanı, həm də ananı çağırır. Anlaşılmaz, deyilmi?! Mütəxəsislərin fikirincə, bu cür anlaşılmazlıqlardan qaçmaq üçün ilkin insanlar eyni tərkibli birləşmələrin təkrarı ilə yeni sözlər yaratmağa başlayırdılar: /baba/, /bibi/, /nənə/ və s. Bu proses xeyli asan gedir, çünki bu cür keçidlə danışıq cihazında tələffüz məxrəcinin dəyişməsinə ehtiyac qalmır. Əvvəl-əvvəl onlar da situasiyanı bildirirlər, ancaq bu artıq irəliyə atılan ciddi addımdır. Yavaş-yavaş fonem fərqləndirilməsi başlayır. Bəllidir ki, dil bu cür artımla qane ola bilməz. İndi artıq morfemlərin tərkibində fərqli fonemlər meydana gəlir: /mənə/, /sənə/, /cızza/ və s. Bu yolla ilkin adam tələffüz məxrəcini dəyişmək vərdişlərini əldə edir, odur ki, bu, ilkin dilin formalaşmasında mühüm mərhələ hesab olunur. Bu, uşaqlarda da çətin olur. Ancaq onlar bu yolla şablondan xilas olub yeni-yeni sözlər düzəltməyə başlayırlar. Semit dillərində sözlərdə bir saitlə əhatədə müxtəlif samitlərin gəlməsilə yeni sozlər yaratmaq adi haldır: /ktb/ (katib, kitab) və s.

Ancaq bu mərhələdə də birmorfemli sözlərin situasiyaları bildirməsi öz gücündə qalır. İndi artıq bir morfemdə iki müxtəlif samit işlənir.

Dilin yaranmasının morfem səviyyəsi (bəziləri buna A.Martineyə istinadən monem səviyyəsi deyirlər - F.V.) çox maraqlı fikirlər söyləməyə imkan verir. O, ibtidai insanın məqamı ayrı-ayrı elementlərinə ayırması ilə başlanır, yəni hər bir elementi öz adı ilə birbaşa morfemlə, sözlə ifadə eləməsindən başlanır. Hər bir hərəkətdə subyekt və obyekt konkret olaraq dəqiq ifadəsini tapır. Üzərinə hərəkət yönələn predmet aydın görünür və situasiyada aydın hiss olunur. Deyək ki, predmetə toxunulur, o, ələ götürülür, fiziki varlıq başqa predmetlərdən fərqləndiyi kimi, onun dildə ifadəsi də fərdiləşir, o da əqli mühakimə və dildə ifadədə özünə ad tapır. İlkin adam yerə düşmüş almanı görəndə artıq ona /alma/ deyərək sözlə ifadə edir və onu götürüb yemək istədiyini dilə gətirir. Praktik təcrübə artdıqca həmin ibtidai insan almanı götürüb ağzına dürtmür, əlində sürtür və ya yuyub sonra yeyir. Məsələyə bu cür yanaşmanı uşaq dili üzərindəki müşahidələr də təsdiq edir. Avstriya psixodilçisi K.Büler yazır ki, tarixəqədərki dövrdə ibtidai insanın itib-batmış mədəni inkişaf mərhələləri haqqında bilgilərlə bağlı ən yaxşı məlumatı biz öz uşaqlarımızı düzgün başa düşməklə əldə edə bilərik.⁶

Uşaqlarda ilkin mərhələdə isimlər yaranır (nidalar istisna təşkil edir). Bir neçə ay sonra fellər, sifətlər və zərflər gəlir. 1 yaş üç aylığında uşaq lüğətinin 78%-ni isim, 22%-ni fel, 1 il 11 aylığında isə 63%-ni isim, 23%-ni fel və 14%-ni başqa nitq hissələri təşkil edir. Uşaqlar 7 yaşında tamamilə əşya anlamı mərhələsində olur, “nə görürsən?” sualına uşaq çox gözəl cavab verir, 10 yaşında bütün hərəkətləri, 14 yaşında isə əlaqə və münasibətlərini də onlar aydın dərk edib danışırlar.⁷

Əslində bu cür dil davranışı ibtidai insanın əqli inkişafında əsl inqilab sayılır. Bu artıq dilin ünsiyyət vasitəsi kimi forma­laş­ma­sından xəbər verir. Deməli, səs birləşmələri praktik situasiyaları bildirməyə xidmət edir. Gerçəkdən ibtidai insanda iki və ya üçonluqlu dil vahidlərindən ibarət olan bir dil yaranır.

Praktik fəaliyyətində yeni dil situasiyası ilə qarşılaşan insan yeni anlayışları ifadə etməyə söz tapır, yavaş-yavaş cümlə düzəldib fikrini ifadə edir. İbtidai insan ikihecalı sözdən və ya cümlədən üçhecalıya keçəndə artıq üçüncü heca birincilərin təkrarı olmayıb, fel olur. Ola bilər ki, üçüncü heca heç məna ifadə etməsin, amma tədricən o, mənalı sözə çevrilir. Məsələn, /baba ma/ və /badama/, ancaq bu sonradan çevrilir: /baba mə (nə)/ və s.

Artıq vəziyyət tamam dəyişir. Danışan obyekti hərəkətlə əlaqələndirə bilir. Söyləmdə yeni element, xəbər yaranır, isimlə əla­qələnmə olur, situasiya kiçik elementlərə parçalanaraq öz ifadəsini tapır.

Hərəkəti ayrıca göstərməsi və dildə ifadə etməsi ibtidai insanın yeni bir mərhələyə qədəm qoymağından xəbər verir. Artıq ibtidai insan fikir bildirir: /su ver/, /şirni ver/ və s. Əlbət ki, biz burada real danışıqdan yox, yalnız söyləmlərin modellərindən danışırıq.

Bir tərəfdən hərəkətin adı, o biri tərəfdən isə hərəkətin özü artıq öz ifadəsini tapır. Söyləm qurulur və qrammatik struktur yara­nır. Şeylərin adları ayrıca sözlərlə ifadə olunmaqla yanaşı onların hərəkəti bildirməsi də tamamlanır. Deməli, söz mərhələsindən cümlə mərhələsinə keçid başlayır. Sözsüz ki, əvvəlcə sözlər bir-birinin yanında gəlir, ancaq hələ uzlaşma və ya idarədən söhbət getmir. Lakin bu, mahiyyət etibarı ilə dildə nüvə strukturlarının formalaşması kimi başa düşülməlidir. Fonem-morfem-leksem ardı­cıllığı cümlə səviyyəsinə qalxır, cümlələrin genişlənməsi və ya tipləri (sual, əmr, cavab) artıq sonrakı mərhələnin işidir. Daha doğ­rusu, qrammatikanın ilkin modeli formalaşmağa başlayır.

Bütün bunlardan nə kimi nəticə çıxartmaq olar? Birincisi, isimlər əvvəl olur, ancaq onlardan əvvəl situasiyasını bütövlükdə əks etdirən səs kompleksləri yaranır. Sonra həmin komplekslər hərəkət bildirməyə xidmət edir. Ancaq bu fellərin səs materiyası isimlərdən sonradır. Bəzən deyirlər ki, isimlər fellərdən yaranır. Bunu sözdüzəldici şəkilçiləri olan dillər üçün bəlkə də məqbul saymaq olar. Lakin məlumdur ki, dilin ilkin mərhələsində şəkilçilər olmayıb. Sözdüzəltmə modelləri obyektiv münasibətləri bildirən isimlərin yaranmasından qabağa gedə bilməz. İlk mərhələdə isim­lərin, sonra isə fellərin bir-birindən asılı olmadan yarandığını söyləmək daha düzgün olardı. Əgər ibtidai insan yalnız situasiyaları fərqləndiribsə, onda /çay istəyirəm/lə /içmək istəyirəm/ söyləmləri eyni hərəkətlər bildirsələr də, onların müxtəlif cür deyilməsini necə yozmaq olar, hərçənd ki, onların səs tərkibi müxtəlifdir. İnsan hər dəfə yeni səslər seçir və işlədir. Eyni hərəkətlər ifadə olunsa da, deyiliş forması fərqli olur. Ancaq ibtidai insan situasiyanın ayrı-ayrı elementlərini fərqləndirirsə və bunun üçün fərqli səs materiyası seçirsə, deməli, fellərin formalaşması başlayır. Odur ki, ilkin mərhələdə eyni anlamı bildirən müxtəlif fellər ola bilər. Məsələn, /ver, get, içmək, yam-yam, piş-piş, gətir/ və s.

Tədqiqatlar da təsdiq edir ki, ilkin dildə eyni mənalı müxtəlif fellər olub. Deməli, ibtidai insanın dili bütöv situasiyanı bildirmək mərhələsindən onun ayrı-ayrı elementlərini adlandırmaq mərhələ­sinə keçid şəklində olub.

Beləliklə, insan dilinin yaranmasını belə ümumiləşdirmək olar:

1) birsəsli, bütöv situasiyanı bildirən söyləmlər;

2) iki eyni və ya müxtəlif səsli söyləmlərin yaranması;

3) mənalı elementlərdən (əvvəl isimlər, sonra fellər) ibarət söyləmlər.

Başqa sözlə, 3-cü mərhələyə gəlib çatmaq üçün dil 1-ci və 2-ci mərhələləri keçməli idi. Bu, insan dilinin formalaşmasının ən ağlabatan modeli olmaqla yanaşı düşüncə və təfəkkürdə də təkamül yolu ilə irəliləyiş hesab olunur. Elementləri ayırmaq üçün praktik, əməli fəaliyyətdə bu bacarığı qazanmaq , onları ayırmağı öyrənmək lazımdır. Yəni burada ibtidai insanda şeylərə fəal yiyələnmək və onları dilə gətirmək vərdiş və bacarıqlarının yaranmasından söhbət gedir. Məlumdur ki, əsl düşüncə və təfəkkür dilsiz olmur (daxili nitq də buna misaldır). Dilin yaranması üçün isə təfəkkürün, ilk insanların praktik fəaliyyətindən doğan şüurun inkişafı tələb olunurdu. Uşaqların əqli inkişafı olmasa, onların dili də formalaşa bilməz. Dil və təfəkkür qarşılıqlı təsirlə, fikrin əməklə bağlılığı şəraitində inkişaf edib formalaşıb.