F. H. Zeynalov

Şəkil 9. Insanlarin ünsiyyəti

aparmağı bacarmalı idilər ki, bu sözləri bir-birinə bağlayıb nəsə desinlər. Bu, ömründə xalça toxumağı bacarmayan adamdan birdən-birə xalça toxumağı tələb etməyə bənzəryir. Uzun təcrübə yolu keçən insan xalça toxuya bilər. Dil baxımından insan da, güman ki, ilkin mərhələdə bu cür vəziyyətdə olub. O yalnız olanı göstərir və adlandırır, nə etmək lazım olduğunu şərh edə bilmir. Xalçanı toxumağı bacaran adam bütün istifadə etdiyi iplərin ilmə şəbəkəsini aydın dərk edir, naxışların modellərini öz təsəvvüründə yaradır və praktik cəhətdən onların bir-birinə bağlanmasını həyata keçirir. İnsan da ilkin danışıq mərhələsində ayrı-ayrı predmet və əşyaların adlarını deyir: /su/, /ma/, /mama/ və s. Bu cür holofrastik “cümlələr” onun ehtiyac duyduğu şeylərə işarədir. O hələ felləri işlədə bilmirdi, uzaq başı ancaq əmr formalarını mənimsəmişdi: /ver/, /al/ və s.

Ancaq insanın anasına və ya bacısına ilk söyləmi hansısa hərəkətə çağırış olub, bunu psixoloqlar da təsdiq edirlər. Elə meymunları götürək. Onların istənilən işarəsi hansısa hərəkətə sövq üçündür. /Gedək/, /gəl/, /bura gəl/ və s. Uşağın ilk söyləmləri belə olur. Məsələn, səhər-səhər yumurta yeyən uşaq birini də istəyirsə /a-a/ ya /e-e/ deyir, yəni birini də istəyirəm. 11 aylığında uşaq oyuncaqlardan topu istəyəndə /e-e/ deyirdi. Bir az sonra uşaq /çay/ istəyəndə susuzladığını bildirmək üçün /ver/ kəlməsini /mənə çay ver içim/ söyləmi əvəzində dilə gətirirdi¹.

Deməli, uşaq dilinin son illərdə intensiv tədqiqi göstərir ki, ilk söyləmlərin məzmunu həmsöhbəti hərəkətə gətirmək, onu nəyəsə sövq etmək istiqamətində olur. Görünür, cəmiyyətin ilkin mərhələsində də ünsiyyət məhz bu cür olmuşdur. Tədqiqatlar göstərir ki, kişilərin müraciətində felin əmr formaları üstünlük təşkil edir. Müq.et: /ver/ # /verginən// və ya /al/ # /alsana/ və s.

Bəzən deyirlər ki, ilkin söyləmlərdə instinktiv çağırışların maddi tərəfini təşkil edən çığırtılar ixtiyari olsalar da, müyyən məna daşıdıqları üçün ünsiyyət rolunu oynamışlar, çünki meymunların bu cür çığırtısına o biriləri müəyyən reaksiya verirlər. Ola bilər ki, hansısa bir şəraitdə onlar anlaşılmazlıq yaratsın. Fərz edək ki, meymunabənzər canlı alovun üstünə ağır odun parçası qaldırıb atmaq istəyir. O, köməyə çağırır, instinktiv çağırış edir, deyək ki, həyəcan siqnalı verir, onda o gözlədiyinin əksinə nail olursa, hey­vanlar bu çığırtını eşidib o yan-bu yana qaçışırlarsa, köməyə gəlmirlərsə, deməli, o siqnal gözlənilən effekti verməyib. Yəni his­sə­lərinə bölünən işarənin səsləndirilməsi ünsiyyətdə yeni mər­hələnin yaranmasını tələb edir ki, bu da deyilənə reaksiya vermək deməkdir. Dil işarəsi belədə intensionallıq kəsb edir.²

Uşaq dilini öyrənməklə alimlər belə qənaətə gəliblər ki, ilkin mərhələdə insan dilinin imkanları çox məhdud olub. Uzun məşq tələb edən səsləri ilk insanlar tələffüz edə bilmirdilər. İlk səslər xüsusi səy və gərginlik tələb etməli idi. Tədqiqatlar göstərir ki, ən əvvəl dodaq samitləri və açıq saitlər tələffüz olunub.³ İlk sözlər həmin samitlərlə /a/ saitinin birləşməsi olub. Uşaqlarda da belədir: /ba, ma, pa/ və s.

Uşaqlar da ilk əvvəl akustik hissələrə parçalanmayan qığıltı və çığırtılar ifadə edirlər. Bir yaşında /a/ aydınlaşır. İlk səslər 3-9 ay arasında deyilir. Fonoloji cəhətdən signifikativ qarşılaşma yaratmayan ilk səs ardıcıllığı kipləşən-partlayışlı samit və /a/ saiti olmuşdur.Uşaq dilinə xüsusi əsər həsr etmiş V. Veysəlova yazır: “O (söhbət obyekt kimi müşahidə olunan balaca Nərgizdən gedir - F.V.) ilk 6 aylığının sonuna yaxın vaxtda saitlərin minisistemi olan /a/-/ə/ və /e/-/i/ qarşılaşmalarını, samitlərdən isə /ağız-dilönü/ korrel­yasiyasından /b/-/m/ və /p/-/n/ qarşılaşmalarını mənimsəmişdi. Bu mərhələdə Nərgiz diftonqları da reallaşdıra bilirdi”⁴

Bu deyilənlər dünyanın müxtəlif dillərində müşahidə olunan əlamətlərdir. Ulu dövrün insanları da eynilə ilkin olaraq həmin səs ardıcıllıqlarını tələffüz ediblər. Müasir dillərdə /ma/, /ba/ kimi birləşmələr iki fonem ardıcıllığı kimi götürülür, çünki onlardakı /m/, /b/, /a/ fonemləri dilin digər fonemlərilə kontrast yaradır və qarşılaşma sısteminin üzvləri olurlar. Uşaqlar da başlanğıc mər­hələdə onları ayırmırlar, bütöv akustik obraz kimi nəyəsə işarə edərkən işlədirlər. İlk insanlar üçün də onlar ayrılmaz bütöv olublar. Deməli, birfonemli mərhələ ilkin olub. Yəni onların ilk mərhələdə morfem bildirməsi mümkün olan şey ola bilməzdi. Bütün elmi təcrübənin və nəzəri ədəbiyyatın təhlilindən məlum olur ki, ümumilikdə 3 tip dil fərqləndirmək olar. Ilkin dövrdən başlayaraq aşağı onları belə səciyyələndirmək mümkündür:

III tip dil. İlk söyləm səs bəşər fəaliyyətinin növbəti mərhələsi üçün xas ola bilərdi. Burada ehtimallar və mülahizələr müxtəlifdir. Tədqiqatlar göstərir ki, ilk insanlarda bu, gərgin işdən sonra köks ötürərkən çıxardığı səslər ola bilər.

II tip dil. Müxtəlif elmlərin səyləri (dilçilik, zoopsixologiya, uşaq psixologiyası və s.) göstərir ki, insanların ilkin söyləmləri çox bəsit olub, insan dili tərkib hissələrinə bölünən mənalı vahidlərdən təşkil olunur. İkinci tip işarələrdən ibarət olan dildə (gəmiçilikdə) ayrı-ayrı işarələr (dairə, dördkünc, üçbucaq bayraqlar və s.) fərqləndirmə (fonem) rolunu oynayır.

Nəhayət, I tip dil tərkib hissələrinə bölünə bilən akustik obrazlardan ibarətdir. İkinci və üçüncü tip çox bəsitdir, 1-ci tip isə daha mütəşəkkil və həm fonem, həm də morfemlərə bölünə bilən dildir. Bəsitlər tarixən əvvəl olub. Sonra 2-ci tip, daha sonda isə 1-ci tip dil, əsl insan dili yaranıb. Deməli, semiotik təhlil də biz göstər­diyimiz mərhələləri qəbul edir.

İlkin mərhələdə bölünməz /da/, /ma/, /ba/ bütövlükdə fərqləndirmə funksiyasını yerinə yetirərək predmet və əşyaları gös­tərməyə xidmət etmişdir.

Deməli, səs, səs kompleksi-fonem-morfem hamısı eyni kom­pleksdə öz ifadəsini tapırdı. Dilin təkamülü məhz o deməkdir ki, göstərilən bu ardıcıllıq müəyyən mərhələdə ayrılmış, sərhədlənmiş və müasir mürəkkəb sistemli dilə gəlib çatmışdır.