F. H. Zeynalov

IV.4. Bəzi heyvanların “ünsiyyəti” insanlarınkına yaxındır
Heyvanın konkret təfəkkürü insanın abstrakt təfəkküründən onunla fərqlənir ki, insanda bu, ikinci siqnal sistemilə həyata keçir. Danışan daxili nitqilə hissetmə orqanları vasitəsilə ilə dərk olun­ma­yan şeylər haqqında fikir yürüdə bilər. Düşünmək, götür-qoy etmək, ölçüb-biçmək heyvanlarda yoxdur. Heyvanlarda konkret təfəkkürün rüşeymləri tamamilə hər hansı predmetin qavranıl­masında asso­si­asiyaların oyanmasından asılıdır. Şimpanzedə qida tax­ta asso­si­ya­siyası ilə oyanır. Başının üstündəki bananı qutulardan düzəltdiyi pi­ramida ilə əlaqələndirir. Meymun heç nə dərk etmirsə, o düşünmür. Onun düşüncəsi obrazların primitiv assosiya­siya­la­rın­da­dır ki, o da konkret situasiyada, əyani görünən şəraitdə mümkün olur.

Deməli, antropoidlər primitiv assosiasiya obrazlarına söykənən intellekt rüşeyimlərinə malikdir. Ona görə də onlarda intensional dildən danışmaq olarsa, yalnız rüşeym halında ola bilər.

Mütəxəssislər antropoidlərdə səsli dilin tərkibi haqqında belə bir yekdil fikirdədirlər ki, o, çox məhdud və tərkib hissələrinə bölün­məyən şəklindədir. Gim və Penzi adlı şimpanzelərin səslərini öyrənərkən onlarda cəmi 32 elementin olmasını qeyd edirlər. Mey­munların səs inventarının az olduğunu deyənlər də vardır.

Ancaq onların işləməsilə bağlı fikirlər haçalanır. Bəziləri deyirlər ki, meymunların dili intensionaldır. Meymun öz hərəkətləri və xüsusi yolla səsləri ötürür, anlamı dərk edir, səslərlə nə demək istədiyini başa düşür. O gözləyir və cavab olmadıqda dediklərini təkrar edir və müraciət etdiyi tərəfə baxır, tək olanda heç nə demir, yalnız həmsöhbəti olanda insan kimi meymun da “danışır.”

Lakin çoxları bu versiyanı qəbul etmirlər, deyirlər ki, mey­munların çıxardığı səslər emosiyadır, onlar qorxunu, hissi, həyəcanı bildirir. Ancaq bununla meymunların intensional dili olması barədə fikirlər rədd edilmir.

Bəzi təcrübələr meymunlara yeməyi səslərlə ifadə etməyi həyata keçirmişdir. Fındıq istəyəndə meymun “kx”, peçenye istəyəndə “kx-kx”, üç dəfə “kx” deyəndə qənd istəyirmiş. Başqa bir təcrübədə isə yemək istəyəndə meymun “tse-tse” və ya “qm-qm” deyirmiş. Adətən bu səsləri meymun başqa meymunlarla kontaktda olanda çıxarırmış.¹¹

Meymuna insan dili öyrətmək cəhdləri də olub. Ancaq burada uğur o qədər də böyük deyil. Onlar eşitdikləri səsi deyə bilmirlər. papuqaylara nisbətən onların bacarığı çox məhduddur. Mütəxəs­sislər buna münasibət bildirərək yazırlar ki, ya heyvanlarda Broka danışıq mərkəzi yoxdur, ya da onun qıcıqlanması kifayət qədər deyildir. Hər halda meymunlar çətinliklə insan səslərini deməyi öyrənirlər.

6 ay məşqdən sonra Oranqutan “papa” sözünü deyə bilib. Meymun elə bilirmiş onu öyrədən müəllimi Farensin özü papadır. Ondan şoruşanda “papa hanı?” o ya Farensi göstərirmiş, ya da onun çiyninə vururmuş. Bir də oranqutanı suya buraxanda, o qorxu­sundan Farensi bərk qucaqlayıb öpərək “papa, papa” deyirmiş. Bir dəfə oranqutan xəstələnir, gecə oyanıb “cap” deyir, Farens başa düşür ki, oranqutan su istəyir. İngiliscə “cap” /fincan/ deməkdir.¹²

Əlbəttə antropoid “papa” və ya digər səs kompleksləri deyən­də sözün anlamından söhbət gedə bilməz. Bunu bilmək üçün real həyatda insanlar arasındakı münasibətləri nəzərdən keçirmək lazımdır (ata, ana, uşaq və s.). Bu isə insanlara xasdır. Antropoidlər isə yalnız zahiri assosiasiyalara əsaslana bilirlər. Bundan kənarda onlar üçün heç nə yoxdur. Bu sözləri bildirən səs kompleksi yam­sılama ilə assosiasiya oyadıb və yalnız intensional dilin rüşeyimlərini xatırlada bilər.

Meymunlar bir neçə sözü çətinliklə olsa da öyrənir, ancaq daha geniş həcmdə başa düşmür (konkret təfəkkür anlamında). Farens yazır ki, mən deyəndə “ağzını aç”, “dilini çıxart” və s.-i yaxşı başa düşürdü. Hətta oranqutan komandaları da başa düşürdü; topla oyna, əlini ver! ver mənə! və s. “Tutaram” deyəndə oranqutan qaçırmış. Deməli, meymunlar səslərin ifadə etdiyi mənalara laqeyid olmurlar. Ancaq söhbət anlayışlardan getmir. Bu, o deməkdir ki, müəyyən təsəvvürlər səslərin anlamını başa düşməyə imkan verir. Farens yazır ki, meymunlarda jestlər, mimikalar və pozalar mühüm rol oynayır (itlərdə isə mırıltı, hürmə və s.). Deməli, antropoidlərin səsli ünsiyyəti çətin olur.

Həmcinslər arasında əlaqələr kifayət qədər zəngindir. Bu da jest, mimika və poza ilə həyata keçirilir.

Mütəxəsisslər yazırlar ki, şimpanzelər bir-birilərinin emo­sional vəziyyətini, həm də arzularını yaxşı başa düşürlər. Burada imitasiya mühüm rol oynayır. Məsələn, şimpanze istəyəndə ki, onu müşayiət etsinlər, o, itələyir, adamın əlindən dartır, getməyə cəhd edir. Banan istəyəndə tutmaq hərəkətini mimika ilə edir. Kifayət qədər uzaqda olan meymun əlinin jestilə başqasını yaxına gəlməyə çağırır. Bəzən bu, insan hərəkətinə oxşayır. Məsələn, su içmək istəyəndə meymun dodaqlarını adamın əlinə sürtür, istəmədiyi şeyi ona verəndə əlilə o yana itələyir, dodağını büzüşdürür. Təcrübələrdə belə hallar da olub: meymuna bir neçə jeton verilib. Onları avtomata qoyub düyməni basmaqla onları əldə edib. Ancaq ona jeton verilməyəndə, israr edib ki, ona jeton versinlər.

Bir təcrübədə isə ağır qutunu çəpərin yanına qoyurlar. Meymunun ona gücü çatmır. Meymun kömək üçün adamlara üz tutur. O, başqalarını əlilə özünə köməyə çağırır. Ətrafdakı meymun reaksiya verməyəndə birinci meymunu o təhrik edir, onu itələyir, birgə işə dəvət edir. Burada intensional ünsiyyətdən danışmaq olar.

Antropoidlərdə danışıq məkanı olmadığından bəziləri səsli dili jest dililə əvəz etməyi məsləhət görürdülər. Bununla daha çox şey əldə etmək olur. Lakin bu sahədə hələ az iş görülüb. Məsələn, makakanın barmaqlarını qatlamağa öyrədiblər (çörək, alma və s. görəndə). Çörək və alma daha uğurlu nəticələr verib: alma istəyəndə əlini yuxarı qaldırıb barmaqlarını açırmış, çörək istəyəndə barmaqlarını yumurmuş.

İntensional dil işarəsi bəsit haldadır, ancaq bu insandakından çox-çox uzaqdır.

Delfinlərin dili olması məsələsi çox mübahisəlidir. Bir şey aydındır: delfinlər meymunlara nisbətən daha tez şərti reflekslər qazanırlar. Təcrübələr göstərdi ki, kit şəkilli delfinlər çox mühüm məlumatları bir-birinə ötürür və bir-birini məlumatlandırırlar. Gü­man edilir ki, yaxın 10-20 ildə delfinlərlə əlaqə yarada biləcəyik. Onlar bizə okeanlar haqqında məlumatlar ötürə biləcəklər. Ancaq bu o qədər də asan başa gəlməyəcək. Məsələn, kitəoxşar iri dəniz heyvanlarının sürüsü adamlara balıq tutmağa mane olurlar. Gəmidən onlara atəş açırlar. Onlar təhlükəli zonanı tərk edib ge­dirlər, təxminən 50 mil². Lakin sonra yenə mane olmağa çalışırlar. Bəzi gəmilərin burnunda ucu şiş şey olur. Onlardan açılan güllə adama dəyib partlayır. Onlara bağlanmış kəndirlə gəmini dartıb çıxartmaq olur. İri dəniz heyvanı onu görüb öz həmcinslərinə işarə göndərir ki, onlar ehtiyatlı olsunlar.

Tədqiqatçılar yazırlar ki, iri dəniz heyvanı bildirir ki, təhlükə gəmidən gəlir. Buna sübut o heyvanların gəmidən uzaqlaşmasıdır. Səbəb başqa şey də ola bilər. Ola bilər ki, panikaya düşmüş hey­vanlar qaçarkən qopan dalğa onları duyuq salıb. Deməli, yem amil­lərin olması istisna olunmur. Hazırda güman edilir ki, heyvanlar mə­safəni dəqiq müəyyənləşdirirlər. Bu isə bir az fantaziyaya oxşayır.

Hər halda sübut və tədqiqatlar lazımdır. Bəzən qeyri-ciddi metodla elmi nəticələr çıxartmaq yaxşı olmur. Məsələn, Hans adlı atla XX əsrin əvvələrində alman tədqiqatçısının aqibəti buna bariz nümunədir. Guya Hans danışa bilirmiş. Guya o, bölməni, çıxmanı, kök altından alınmanı bilirmiş. Əlbəttə, bunlar hamısı fantaziya seriyasındandır. Bu cür səhvlər əsl tədqiqatları çaşdıra bilər.

Bütün bu deyilənlərdən sonra belə ümumiləşmələr aparmaq düzgün olardı. Heyvan psixologiyasını öyrənməklə biz aşağı səviyyəli canlı aləmin ünsiyyət mexanizminə bələd oluruq. Bununla da insan dilinin o ünsiyyətdən fərqini daha ətraflı öyrənə bilirik. Arıların ünsiyyətindən çıxış edib insan dilini daha mükəmməl öyrənmək olur. Arılar, doğrudan da, informasiya düzəldir, onu qəbul edib öz “yaddaşlarında” saxlayıb ona mvafiq reaksiya verir və müxtəlif somatik vasitələrlə simvollaşdırırlar. Fakt orasındadır ki, onların davranışı ilə verdikləri işarə arasında bir “konvensional” uyğunluq var. Bu da imkan verir ki, başqa arılar “ifadələri” qəbul edib onlara müvafiq hərəkətlər (rəqslər) edirlər Dildə də müəyyən gerçəkliyə yönələn işarələri fomalaşdırmaq və onları şərh etmək insanın qabiliyyətinə və ya səriştəsinə aiddir, təcrübəyə əsaslanaraq eşitdiklərini tərkib hissələrinə bölmək səriştəsinə malikdir. Arıların verdiyi xəbərdə 3 cəhət var: qida mənbəyinin yeri, istiqaməti və uzaqlığı. Dairəvi rəqs, həm də onun müəyyən məsafədə yerləşdiyinə dair xəbər verir. İkinci rəqs isə qidanın istiqamətini və uzaqlığını bildirir. Burada situasiya və funksiya sanki dildəki kimidir, çünki dildə olduğu kimi arılarda da eyni həmcinslərin müəyyən dəstəsi mövcuddur və bu dəstənin hər bir üzvü eyni şəkildə rəqslərdən istifaə edir və başa düşə bilir. Ancaq insan dilindən fərqlər yetə­rincədir. İlk öncə arılarda ünsiyyət rəqslərlə ifadə olunur, onlarda insanın danışıq cihazına bənzər bir şey yoxdur. Arılardakı ünsiyyət səsli olmadığından labüd olaraq görmə həlledicidir, özü də günəş işığında baş tutmalıdır, yəni qaranlıqda bu mümkün deyildir. Məlumdur ki, insan dilində bu məhdudiyyət yoxdur. Digər fərq ondan ibarətdir ki, arıların ünsiyyətində ətrafdan cavab gəlmir, insan dilindəki dialoq burada yoxdur. Səlis dildə cavab verilən mə­lumata reaksiyadır. Arılar başqa məlumatdan yeni məlumat düzəltmək iqtidarında deyil. Dildə isə cavab təcrübəyə və situ­asi­yaya münasib olur. Arıların informasiyası yalnız qida ilə bağlıdır. Onlar gerçəkliyi xüsusi simvolizmlə imitasiya edir. Nəhayət, arıların “dilini” tərkib hissələrinə bəlmək olmur. Onlarda ümumi məzmun məkanla bağlıdır və A.Martine (1908-) demişkən arıların məlumatlarını ikili üzvlənmə baxımından təhlil etmək olmur. İnsan dili selektiv və distinktiv əlamətləri olan fonem, morfem, leksem və s.-yə parçalanırsa, arıların dilində belə konstruktiv elementləri tapmaq olmur. E.Benvenist arıların ünsiyyət prosesini bütövlükdə səciyyələndirərək belə yazır: “... söhbət dildən yox, siqnallardan iba­rət koddan gedir. Bütün əlamətlər buradan yaranır: məlum məz­mun, məlumatın dəyişməzliyi, yalnız bir məqama bağlılıq, söyləmin bölünməz təbiəti, onun qarşılıqlı ötürülməsi.”¹⁴
IV.5. Fəslin ədəbiyyatı və qeydlər
^1. E.Benveniste. Die Kommunikation bei den Tieren und die menschliche Sprache. İn: “Probleme der allgemeinen Sprachwissenschaft”. München, 1974, s.69.

^2. А.A..Ветров. Семиотока и ее основные проблемы. М., «Изд-во политлитературы», 1968,s. 188.

^3. Yenə orada, s. 190.

^4. K.von Frisch. Bees, the Vision, Chemical Senses and Language. Cornell University Press. Ithaca, N.-York, 1950. Son illərdə heyvanların, xüsusilə də arıların “dilindən”semiotik baxımdan geniş məlumat verərək T.A.Sebeok bu sahəni zoosemiotika adlandırır. Bax: T.A.Sebeok. Essays in Semiotics. University of Toronto Press 1990; S.Petrilli and A.Ponzio.T.Sebeok and the Signs of Life. Postmodern Encounters. İcon Books Uk.2001; V.Veysəlova. Uşaq dilinin formalaşması və inkişafı. ND, Bakı, 2002; F.Yadigar (Veysəlli). German dilçiliyinə giriş. Bakı, 2003, s.45-47, 98.

^5. E.Benveniste. Göstərilən əsəri, s.71-72.

^6. А.A.Ветров. Göstərilən əsəri, s.191-197.

^7. R. Descartes. Abhandlung über die Methode.5. Teil. Buchenau, 1949, s.47;

Chomsky N. Cartesianische Linguistik. Ein Kapitel in der Geschchte des Ratrionalismus. Tübingen, 1971, s. 6.

^8. Павловсkие среды, 1, m. 1949, М. s. 154.

^9. Yenə orada, m. III., s.97.

^10. Yenə orada, s.8

^12. А.A..Ветров. Göstərilən əsəri, s.197-211.

^13. Yenə orada.

^14. E.Benveniste. Göstərilən əsəri, s.76.

V. İnsan dilinin yaranması

V.1. İlkin dil haqqında

Semiotik yanaşma dilin yaranması haqqında mülahizələrə nə verdi? Meymunların dilini öyrənməklə biz müəyyən edə bildik ki, onlar sadə əlaqələr əsasında intensional dildən istifadə edə bilirlər. Sonralar bu qabiliyyət daha da inkişaf etdi. Müəyyən şəraitdə onlar artan maraq göstərməyə məcbur olurlar. Meymunlar hərəkət edirlər ki, yem tapsınlar, pis havadan və düşməndən qorunsunlar. Baş­lan­ğıcda onlar təbiətdə olan, sonralar isə özlərinin düzəltdiyi əşya­lardan istifadə edirlər. Fəaliyyət prosesində meymunabənzər canlılar şeylər arasında əlaqəni tutmağa çalışırlar. Özü də bu dairə daim genişlənir. Digər tərəfdən yeni şərait onları birlikdə hərəkət etməyə məcbur edir. Dil işarələrindən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə mər-hələsində fərdlərin birləşməsi zərurətə çevrilir.

Meymunlarda ünsiyyət vasitəsi kimi jestlər çıxış edir, insanlığın ilkin mərhələsində isə səsli dil daha böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Məhz səsli dil qrammatik strukturlardakı fərqləri daha yığcam ifadə etməyə imkan verir.

Səsli dil əllərin ünsiyyətdən azad olmasına imkan verdi, insan qaranlıqda, aralı məsafədə olarkən məlumat alıb verməyə şans qa­zan­dı (bax: şəkil 9)

İlkin insanların dili, söyləmi necə olub? Yəqin ki, o zaman çağrışın hərəkətə sövq etmək faktları nəqletmə faktından daha geniş yayılıbmış. /Hava soyuqdur// və ya /Bağda gözəl güllər var// kimi cümlələr demək üçün ilk insanlar abstraksiya və ümumiləşmə