Induktiv xulosa chiqarishda birorta belgining ma’lum bir sinfga mansub predmetlarda takrorlanishini kuzatish asosida, shu belgi ning mazkur sinfga tegishli barcha predmetlarga xosligi haqida xu losa chiqariladi. Induktiv xulosa chiqarishning tarkibi xulosa asoslari, tek-
shirilayotgan belgi va xulosadan iborat. Induktiv xulosa chiqa
rishning ikkita turi mavjud: toliq va to‘liqsi
2
induksiya.
To‘liq induksiyada birorta belgining ma’lum bir sinfga mansub
har bir predmetga xosligi aniqlanib, shu belgining berilgan sinf
239
predmetlari uchun umumiy ekanligi haqida xulosa chiqariladi.
Toliq induksiya miqdori cheklangan va aniq bolgan (sanaladi-
gan) predmetlar sinfi haqida empirik materiallarni umumlashti
rish yoli bilan xulosaviy bilim olishning samarali vositasi bolib,
uning xulosasi doimo aniq boladi.
Toiiqsiz induksiyada birorta belgining bir mantiqiy sinfga te-
gishli predmetlarning bir qismiga (bir nechtasiga) xosligini (yoki
xos emasligi) aniqlash asosida shu belgining berilgan sinfga man-
sub barcha predmetlarga xosligi (xos emasligi) haqida xulosa
chiqariladi.
Ilmiy induksiya Ilmiy induksiyada bir sinfga mansub predmetlarda takrorlanuv-
chi belgining mavjudlik sababi o‘rganiladi. Toiiqsiz induksiya-
ning bu turi hodisalarning sababini aniqlash va ularni ifoda etuv
chi qonunlarni ochishga qaratilgani uchun ham ilmiy induksiya
deb ataladi.
Sababiy aloqadorlikni aniqlash ilmiy induktiv xulosa chiqa-
rishda muhim ahamiyatga ega. Sababiy aloqadorlikni aniqlash va
o‘rganishda quyidagilarga e’tibor berish zarur:
— ikki hodisa o‘rtasidagi zaruriy aloqadorlik muayyan sharoit-
da ularning biridan (sabab) ikkinchisini (oqibatni) keltirib chiqa-
radi. Sabab-hodisaning yo‘qligi oqibat-hodisaning ham yuzaga
chiqmasligini bildiradi;
— sabab-oqibat munosabatlari umumiy xarakterga ega, olam
dagi hech bir hodisa sababsiz mavjud bolmaydi;
— sabab va oqibat vaqtda ketma-ket keladi. Lekin, oldinma-
ketin kelgan hodisalarning hammasi ham sababiy aloqadorlikda
bolavermaydi;
— sabab-oqibat munosabatlari bir ma’noli bolib, muayyan sa
bab o‘ziga muvofiq keladigan muayyan oqibatni keltirib chiqaradi.
Sababiy aloqadorlik murakkab strukturaga ega. Xususan, sa-
bab-hodisa turli xil sharoitlarda turli oqibatlarni keltirib chiqa-
rishi yoki aksincha, bir oqibat turli sharoitlarda har xil sabablar
ta’sirida paydo bolishi mumkin.
Sababiy aloqadorlikni aniqlashning bir qancha metodlari mav
jud bolib, ular ilmiy induksiya metodlari deb yuritiladi. Bularga
240
o‘xshashlik, tafovut, yoldosh o‘zgarishlar va qoldiqlar metodlari
kiradi. Ularning har birini alohida ko‘rib chiqamiz.