GiRİŞ: karakalpak türkleri ve karakalpakistan

SONUÇ

Aral Gölü’nün güneyinde, Karakum ve Kızılkum Çölleri arasında yer alan Karakalpakistan Özerk Cumhuriyeti, Özbekistan’a bağlı özerk bir cumhuriyettir. Daha önce SSCB’ye bağlı olan bölge uzun zamandır coğrafi özellikler, iklim, siyasi ve ekonomik yapı bakımından büyük sıkıntı içindedir. Yaşanan pek çok sıkıntıya rağmen Karakalpaklar, Türk kültürünü yaşamaya ve yaşatmaya devam etmektedir.

Başlarına taktıkları kara kalpaklara bağlı olarak “Karakalpak” adını aldığı düşünülen Karakalpak Türklerinin kökeni ve 16. asırdan önceki Karakalpak tarihi hakkında bilgiler temel olarak arkeolojik eserlere ve sözlü kaynaklara dayanmaktadır. Karakalpaklar hakkındaki ilk yazılı belge ise, 16. yüzyılın sonlarına aittir. Bu yüzyıldan önceki Karakalpak tarihine ait bilgiler ise arkeolojik kazılarda elde edilen malzemeler ve sözlü kaynaklara dayanmaktadır.

Karakalpak Türklerinin sözlü kültür ürünleri hakkındaki araştırmalar, Karakalpak folklor çalışmalarına paralel olarak gelişmiştir. 18. yüzyılın ortasında başlayan Karakalpak folklor çalışmalarının başlangıcı ise siyasi ve ekonomik çıkarlarla sıkı sıkıya ilişkilidir. Bu çalışmalar, Rus Çarlığı’nın ve Avrupa’nın, Orta Asya üzerindeki siyasi ve ekonomik çıkarlarını sağlayacak politikalar geliştirmek amacıyla bölgeyi tanıma çabalarının bir parçasıdır.

Karakalpak efsaneleri üzerinde yapılan çalışmalar da Karakalpak folklor çalışmalarıyla paralellik göstermektedir. Karakalpak efsaneleri üzerinde yapılmış derleme ve inceleme çalışmaları da nitelik ve nicelik bakımından yeterli değildir. Bu çalışmalar, dünyadaki efsane çalışmaları ile mukayese edilince yok denecek kadar azdır. Sovyetler Birliği döneminde yapılmış olan efsane çalışmalarında yer alan efsane tanımlarını incelediğimizde Karakalpak bilim adamlarının Rus bilim adamlarının görüşlerini benimsedikleri görülür. Karakalpak folklor çalışmalarında efsane türü için, “epsana/epsane/halık epsanaları”, “legenda”, “mif”, “añız /añız-engime”, “mit”, “rivayat/revayat”, “bolmış” terimleri kullanılmaktadır. Bu terimlerden “epsana”, “legenda”, “añız” ve “rivayet” terimleri ayrı türleri ifade etmezler. Efsane türüne bağlı alt türlerdir. “Epsana” ve “legenda” terimleri aynı anlamda kullanılmaktadır. Karakalpak folklor çalışmalarının terim, tanım, derleme ve inceleme metotları vb. gibi teorik alt yapısı Rus folklor çalışmalarından etkilenerek, Karakalpak folkloru konusunda ilk araştırmaları yapan Rus araştırmacılar tarafından bizzat oluşturulmuştur. Efsane tanımı konusunda ise, bütün dünyada olduğu gibi, Karakalpak efsaneleri üzerinde çalışan bilim adamları arasında da görüş birliğine ulaşılamamıştır. Bu nedenle dini anlatmaları, tarihi anlatmaları, olağanüstü motifleri içeren anlatmalar kimi zaman efsane türü içinde değerlendirmekte, kimi zaman da masal, menkıbe, fabl vb. gibi farklı türlere ait olduğu savunulmaktadır.

Karakalpak efsane tanımlarında olduğu gibi, tasniflerinde de sorunlar bulunmaktadır. Karakalpak efsane tasnifleri üzerinde nerdeyse hiçbir çalışma yapılmamış, var olan birkaç tasnif de Rusların tasniflerinin Karakalpak efsanelerine uygulanmasından ibaret kalmıştır. Karakalpak efsanelerini yukarıdaki tasnifler ve elimizdeki efsane metinlerini göz önünde bulundurarak “içerik”, “kahramanlar” ve “yapı" bakımından tasnif ettik. Efsanelerin “işlev” ve “icra (performans), “anlatıcı” ve “dinleyici” bakımından da tasnif edilmesinin, bu türe ait çalışmalarda büyük yarar sağlayacağı görüşündeyiz. Elimizdeki efsane konuları tarandığında ise konuların şu başlıklara ayrıldığı tespit edilmiştir:

1. Mekânlarla ilgili efsaneler

2. Hayvanlarla ilgili efsaneler

3. İnsanlarla ilgili efsaneler

4. Atasözleri ve deyimlerle ilgili efsaneler

5. Diğer konulardaki efsaneler

Karakalpak efsanelerinin tanım ve tasniflerini değerlendirdiğimizde efsaneleri diğer sözlü yaratmalardan ayıran iki temel özellik dikkati çekmektedir: Karakalpak efsaneler tarihi bilgileri içerir ve anlatmaların gerçek olduğuna inanılır.

Karakalpak efsanelerinin de gerçekliği, sonuçta verilen öğüdün faydasının gerçekliği veya anlatma bitiminde gösterilen kanıtın gerçekliğidir. Örneğin “Güldirsin”, “Ketenler”, “Şımbay” gibi kalelerle ilgili Karakalpak efsanelerinde anlatmaya konu olan kalenin bugün kalıntılarının bulunduğu yer hakkında bilgi verilir. “Tahiya Taş”, “Jupar Korusu” gibi efsanelerde ise anlatma konusu olan coğrafi mekânın yeri ayrıntılı olarak tarif edilir.

Efsaneler tarihi gerçekleri ise hayal gücünün zenginlikleri içinde saklar ve sanatsal ifadeyle süsler. Bu nedenle efsaneler, tarihi gerçekle kurmacayı bir arada barındıran ve gerçek olduğuna inanılan anlatmalardır. Karakalpak efsaneleri arasında tarihi kaynaklarla örtüşen anlatmalar bulunmaktadır. Karakalpak Türklerinin tarihinde önemli yeri bulunan olay ve kişiler çevresinde oluşan bu anlatmaları, tarihi kaynaklarda yer alan bilgilerle karşılaştırdığımızda, efsanelerin özellikle yakın tarihe ait bilgileri neredeyse aynen koruduklarını, fakat tarihi gerçeklere çeşitli işlevlere sahip bazı olağanüstü unsurların eklendiğini gördük.

Karakalpak efsanelerinin tarihi bilgi içermeleri ve inanç unsuru taşımaları dışındaki konu, yapı, işlev gibi özelliklerini bir bütün olarak değerlendirdiğimizde şu tespitlere ulaşılmıştır: yapı bakımından masal veya destanlar gibi sabit bir şekle sahip olmayan Karakalpak efsaneleri, hacim bakımından kısadır, bir veya iki epizottan oluşur. Efsaneleri sade bir anlatımı vardır ve günlük dil kullanılır. Ayrıca, başlangıç ve bitiş formelleri ile atasözleri ve deyimler gibi formel ifadelere de sık sık yer verilir.

Geniş bir konu yelpazesi bulunan Karakalpak efsanelerinde temel olarak Karakalpak sosyal ve kültürel yapısıyla ilgili konular; Karakalpak toplumunun kurum ve kurallarını korumak amacıyla örnek verilen cezalandırmalar ve başa gelen kötü olaylar; Karakalpakistan’daki coğrafi mekânlar; din ve inançlar; tarihi şahıs ve olaylar; olağanüstü varlıklar; hayvanlar, dönüşüm ve oluşumla ilgili konular işlenmektedir.

Karakalpak efsanelerinin temel işlevleri ise, Karakalpakların yaşadığı coğrafyayı ve tabiatı, Kaakalpakların hayatında önemli olan varlık ve nesneleri yerelleştirmek ve millileştirmek; Karakalpak toplumundaki yasak ve kuralların ihlali sonucunda oluşabilecek tabiatüstü sonuçlar hakkında öğüt vermek, Karakalpak kültürü, toplumsal yapısı, ahlaki kuralları konusunda ve milli kökeni hakkında yeni nesilleri eğitmek; Karakalpak kültüründe etkili olan olay, durum, varlıklar, sosyal kurumlar, davranışlar ve âdetlerin köken ve nedenini açıklamak ve Karakalpakların yasak ve kuralları ihlal ettiğinde başına gelebilecekleri, ceza ve felaketleri korkutucu şekilde örneklendirmektir.

Yukarıda temel özelliklerine değindiğimiz Karakalpak efsanelerinde sıklıkla tekrar edilen motiflerin de Karakalpak Türklerinin yaşadığı coğrafya, sosyal, kültürel ve ekonomik hayatıyla yakından ilişkili olduğu tespit edilmiştir. Avcı ve balıkçı bir toplum olan Karakalpak Türklerinin temel besin kaynağı olan hayvanlar, sosyal yapının kurallarına uyulmasını şiddetle tavsiye eden ve aksi davranışların nasıl cezalandırılacağını gösteren korkunç değişmeler, sosyal yapının yansıması olan meslekler, Karakalpak toplumun inanç yapısıyla yakından ilişkili olağanüstü varlıklar ve sayılar efsanelerde en çok rastlanan motiflerdir.

Karakalpak efsanelerinin içerdiği semboller, dinleyiciye aktarmak istediği anlamlar, vermek istediği öğütleri ve işlevlerini tespit edebilmek ve bu unsurların kültürel yapıyla ilişkilisini ortaya koyabilmek için aşağıdaki konularda sorulacak soruların cevaplanması gerektiğini düşünmekteyiz. Efsanelerin anlamlarını ve kültürel yapıyla ilişkisini tespit etmek için önerdiğimiz; efsanenin konusu; olay örgüsü; efsanelerdeki semboller; efsanenin mantık, inanma ve kültürel boyutları; motifleri; türü; alt anlamlarıyla birlikte yeniden okunması ve işlevi hakkındaki sorular cevaplandırıldığında, Karakalpak efsanelerinde yer alan unsurların, tıpkı motifler gibi kültürel, sosyal ve ekonomik hayatla sıkı ilişki içinde bulundukları ve Karakalpak toplumunun âdeta bir yansımasını oluşturdukları tespit edilmiştir.