Görkəmli dövlət xadimi, ana dilində yaranan şeirin inkişafına xüsusi qayğı
Yüklə 164,73 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Hicrin cəfası eylə yıxıbdır bu könlümü,
Hər şəb qapında naləvü Əfğan yetər mana.(9,28) Bilməz idim xətti rüxsarın sifatın söyləmək, Fitnə çeşmin qəmzəsi öyrətdi ilhamı mana.(9,22) Başuna hər kimsənin düşsə saçın sevdaləri, Tərk edib dünyanı ömründən dəxi bizar ola.(9,36) Müasir dilimizdə olduğu kimi, tarixdən də üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin tərəflərində bir növ sərbəstlik nəzərə çarpır, yəni əlaqəli nitq içərisində tərəflər biri digərindən ayrı düşüb, tərəflərin arasına başqa sözlər daxil olur. Mövcud əsərlərin əsas qismi mənzum olduğu üçün burada misra daxilində sözlərin sıralanmasında müəyyən bir sərbəstlik var, lakin buna baxmayaraq, dilin özünəməxsus qanunun saxlanması, həmin sərbəstliyi müəyyən qədər sərtləndirmiş olduğundan burada da sözlərin düzülüşündə qayda gözlənilmişdir. Bu xüsusiyyət Xətai dili üçün də səciyyəvidir: Ey müsəlmanlar, bu gün ol yari-pünhan ayrılır, Uçdu ruhim, getdi əqlim, gövdədən can ayrılır(9,94) Zar qıl bülbül kimi, çak et yaxanı gül kimi, Şol əzəldən yari-həmdəm, əhdü peyman ayrılır.(9,94) Əlbəttə, belə misraların sayı istənilən qədərdir. Gətirilən misralarda isə isim işarə əvəzliyi, feldən ibarət olan cümlənin hər hansı bir üzvü istənilən yerdə işlənmişdir. Bu xüsusiyyət həm yazılı dildə, həm də müasir dialekt və şivələrimizdə müşahidə edilməkdədir. 16 Belə bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, bəzən üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri şeir dilində vəznin və qafiyənin tələblərindən asılı olaraq, normal sırasını dəyişir, əlbəttə, bu nitq hadisəsi dilimiz üçün təbii hal sayılmır. Xətai nümunələrinin dilində də üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin inversiya uğramasına – Söz sırasının pozulmasına rast gəlinir: Gərçi gülzari-cəmalın getdi qarşımdan mənim Dildə mehri-qamətin sərvi-rəvan qaldı mana.(9,31) Ey könül, fəryadü nalə vəqtidir, eylə fəğan, Şimdi şəhrindən sənin ol şahü sultan ayrılır.(9,94) Ey pəri, hüsnin sənin mahi-münəvvər görmüşəm, Ol yüz üstə əbr tək zülfin müənbər görmüşəm.(9,133) Bu hadisə, yəni təyinlə təyin olunanın yerini dəyişməsi, türkologiyada iki cür izah olunur: şeir dilində poetikliyi qüvvətləndirən vasitə kimi, nəsr dilində türk dillərinin daha qədim sintaktik quruluşunun relikti(qalığı) kimi.(10,193-194) Yuxarıda demişdik ki, üçüncü növ təyini söz birləşməsinin tərəfləri özünü morfoloji əlamətlərinə malikdir. Tərəflər arasında sintaktik əlaqə olduqca möhkəmdir. Lakin Azərbaycan dilinin tarixi inkişafı və eləcə də bu inkişafı özündə təzahür etdirən yazı abidələrinin dili göstərir ki, bu birləşmələrdə morfoloji əlamətlərin dəqiqləşməsi və sabit şəkil alması prosesi daha sonralar başa çatmışdır. Qədim və orta əsrlərin yazı dilində üçüncü növ təyini söz birləşməsi formal cəhətdən müasir dilimizdən bir qədər fərqli olmuşdur. Başqa sözlə desək, birləşmənin ikinci tərəfi şəkilçisiz olaraq işlənmişdir. Məhz buna görə də həmin vəziyyəti nəzərə alaraq, üçüncü növ təyini söz birləşməsinin tarixi inkişafı haqqında müəyyən bir təsəvvür əldə etmək üçün onların aşağıdakı xüsusiyyətlərini qeyd etmək lazımdır. 17 a) Orta əsrlərin ədəbi və bədii əsərlərinin dilində üçüncü növ təyini söz birləşməsi bir qayda olaraq, formal cəhətdən ikinci növ təyini söz birləşməsinə oxşayır. Lakin məna və vəzifə cəhətdən tamamilə üçüncü növ təyini söz birləşməsi kimi dərk edilir. Belə birləşmələrdə birinci tərəf əsasən xüsusi isimlərdən əmələ gəldiyi üçün ikinci tərəfin aidiyyət, mülkiyyət mənası nöqteyi-nəzərindən morfoloji əlamətə, yəni -ın 4 şəkilçisinə ehtiyac duyulmur, çünki birləşmənin məzmununda heç bir qeyri-müəyyənlik mücərrədlik izi yoxdur. Məsələn: Bu Xətayi eşqinə neçün xəlayiq tən edər, Ol məhi kim gördü kim, hüsninə heyran olmadı.(9,192) Bu Xətayi canını qurban edər ol mahə kim, Pərtövi-mehri cəmalın ayə salmışdır yenə.(9,174) Bu Xətayi könlüni yəğmə verdi çin içün, Çin çərisi basdı Rumi, gəldi Maçin üstünə.(9,184) Bəzən də eyni münasibəti ümumi isimlərdə yarandığı zaman müşahidə edirik. Burada yenə birinci tərəf mətin daxilində mücərrədlikdən daha çox məlum bir əşya haqqında təsəvvür yaradır. Belə hallarda yerinə görə işarə əvəzliklərindən istifadə edir. Məsələn: Yüklə 164,73 Kb. Dostları ilə paylaş:
|