Görkəmli dövlət xadimi, ana dilində yaranan şeirin inkişafına xüsusi qayğı
Yüklə 164,73 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Şol xəcalətdən qızardı qeyrətindən xum kimi(9,206)
Xətai, can fəda dostum yoluna, Bu gün dost sana mehman gəldi, derlər(9,97) Bu birləşmələrin birinci tərəfi kimi işlənən ol, böylə və şol əvəzlikləri müasir ədəbi dilimiz üçün arxaizm hesab olunur. 5. Birinci tərəfi sifət, ikinci tərəfi isimlə ifadə olunanlar. 10 Bu tip birləşmələrdə -an 2 , -ar 2 , -acaq 2 , -dıq 4 , -dığı, diği, -mış 4 şəkilçili feli sifətlər birinci tərəf kimi çıxış edir. Bu da dilimizin bütün inkişaf dövrləri üçün səciyyəvidir: Gedənni xoş keçir, miskin Xətayi, Gələn dövran əcab dövrən, degilmi,(9,202) Dilbəra ol ay yüzün xurşidi-tabandır mana, Bağçan içindən axan su abi heyvandır mana.(9,30) Eşq nədir cahanda sənin ey pəri sifət Heyrandurur fələkdə gəzən mahtab ana(9,35) Yazı dilimizin müxtəlif dövrlərini əks etdirən abidələrdən belə məlum olur ki, ismi birləşmələr silsiləsində ikinci növ təyini söz birləşmələri xüsusi yer tutur. Bu cəhətdən zəngin olan Azərbaycan dilinin müasir vəziyyəti də göstərir ki, yazıların müxtəlif üslub və janrlarda olmasına baxmayaraq, belə birləşmələrdən kifayət qədər istifadə edilmişdir. İkinci növ təyini söz birləşmələri İkinci növ təyini söz birləşmələrinin birinci tərəfi şəkilçisiz ikinci tərəfi isə samitlə bitənlərdə ı, i, u, ü, saitlə bitənlərdə sı, si, su, sü mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edərək düzəlir. Şübhəsiz, 1929-cu ilədək şəkilçilərin ahəngə görə imlasını mühafizə etmək mümkün olmadığından, ərəb əlifbası ilə bunlar bir şəkildə yazılmışsa da, şifahi nitqdə əsasən müəyyən qaydaya riayət olunmuşdur. İkinci növ təyini söz birləşməsində birinci tərəf ikinci tərəfdən müxtəlif məna münasibətlərində olmuşdur; başqa sözlə desək, tərəflərdən birincisi ikincisini müəyyənləşdirərək mənsubiyyət əlaqəsi yaratmışdır. Belə bir əlaqənin yaranmasında ikinci tərəfin aldığı çəkisi həlledici rol oynayır. Dilimizdə olan belə 11 bir qanunauyğunluq bütün dövrlərdə ədəbi-bədii əsərlərin dilində stabilliyini qoruyub saxlamışdır. Yanaşma, uzlaşma əlaqəsi ilə qurulan ikinci növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri birlikdə bir məfhum ifadə etdiyi üçün bu cümlənin mürəkkəb üzvü olur, daha dəqiqi, mübtəda, xəbər, tamamlıq, təyin və zərflik funksiyalarında çıxış edir. Xətai dilində işlənən ikinci növ təyini söz birləşmələrinə diqqət yetirək: Aciz olma, ey könül, mükir gərəkməz əhli-dil, Həqtəla buyruğudur mur əlində əjdəha(9,35) Cana, könüldə həmdəm olan qəmdürür mana, Sör kim, fəraq evində nə həmdürür mana.(9,28) Doğruluq dost qapısıdır doğru gəl gir bu yola, Əgri meydanda utanur onda iqrar olmasa.(9,37) Göründüyü kimi, ümumilik qeyri müəyyənlik bildirən ikinci növ təyini söz birləşmələri, eynilə müasir ədəbi dilimizdəki kimidir. Azərbaycan dili faktları sübut edir ki, birləşmənin, bu növü o qədər möhkəm olmuşdur ki, onların arasında üçüncü bir söz artırmaq mümkün olmadığından, belə birləşmələrdən az bir qismi tədricən tam və bütöv məfhumlar kimi dərk edilmiş, nəhayət, mürəkkəb söz kimi də dildə sabitləşmişdir. Başqa sözlə desək, tərəflər arasında daxili semantik əlaqənin möhkəmliyi nəticəsində birləşmə tam bir məfhumun adına çevrilmişdir. Məhz buna görə də, bir məfhumun adına çevrilmişdir. Bir sıra bu tipli birləşmələrdə artıq tərəflərdən birinin digəri üçün təyin olması ehtimalı əhəmiyyətini itirir. Gətirdiyimiz bir sıra misallardan aydın olur ki, mürəkkəbləşmə hadisəsi hələ qədim dövrlərdən dilimizdə olmuşdur. Məsələn, XVI abidəsi kimi tanıdığımız “Şühədanamə”nin dilində işlənən əl dəyirmanı, su tuluğu və ya XVII əsr abidəsi olan Məsihinin “Vərqa və Gülşa” 12 əsərində işlənən el qızları, Vidadidə göz yaşı, Vaqifdə Kür qırağı, nəhayət, XIX əsrin əvvəllərində yazılmış “Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi” adlı əsərin dilində işlənmiş Gələsən görəsən, qələsu, kiş qələsi kimi birləşmələr, demək olar ki, artıq mürəkkəb sözlər sırasına keçmişdir. Belə mürəkkəb sözlər məişətdə işlətdiyimiz müəyyən əşyaların, yerin və mücərrəd adların özünü ifadə etdiyindən, söz birləşmələrinin tələblərindən uzaqlaşmamış, bir lüğət vahidinə çevrilmişdir. Məhz buna görə də ikinci növ təyini söz birləşmələrinin tarixi inkişafını öyrənərkən bir tərəfdən belə birləşmələrin xüsusiyyətini, digər tərəfdən isə birləşmənin sonralar mürəkkəb sözə çevrildiyini, bir məna kəsb etdiyini öyrənmiş oluruq. İkinci növ ismi söz birləşmələri birincidən fərqli olaraq hər iki tərəfi isimdən ibarət olur. Birləşmənin birinci komponenti adlıq halda, ikinci tərəfi isə mənsubiyyət şəkilçisi ilə işlənməklə ikinci tərəf birinci tərəfi idarə edir. İkinci növ təyini söz birləşmələrinin ifadə etdiyi qeyri-məzmun xarakteri dilimizin tarixi inkişaf mərhələlərində sabit qalmışdır. XVI əsrin ədəbi dilinin aparıcı şəxsiyyətlərindən olan Füzulinin dilində bu cəhəti görmək olur: bayram ayı, cigər qznı, quş yuvası, sitəm daşı, qəbr daşı, dərd quşları, cəza güni və.s Eləcədə bu cəhəti Xətai dilində görmək olur: Yüklə 164,73 Kb. Dostları ilə paylaş:
|