Görkəmli dövlət xadimi, ana dilində yaranan şeirin inkişafına xüsusi qayğı
Yüklə 164,73 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Qızıl ələm, qızıl bayraq, qızıl tac
7 Geyinsin qazilər, ol gür həzərdir. (9,52) Neyçün sevərdi xəstə dil, ey bivəfa səni, Bu çox bəla ki, hicran edər kəmdürür mana. (9,28) Aşiq oldur kim, sözü canü dil ilə yar bir Birdürür aşiq əzəldən, sevgili dildar bir. (9,10) Gətirdiyimiz misallardan aydın olur ki, istər sadə, istərsə də düzəltmə sifətlərdən düzəlmiş və birləşmənin birinci tərəfini təşkil edən sözlər ikinci tərəfin əksər hallarda keyfiyyətini bildirir. Birinci tərəfinin formal əlamətə heç bir ehtiyac olmur, yanaşma üsulu ilə əmələ gələn həmin birləşmələrdə sözlərin sırası mühüm rol oynayır. Belə xüsusiyyət müasir dilimizdə heç bir ziddiyyət təşkil etmir. 3. Birinci tərəfi say, ikinci tərəfi isimlə ifadə olunanlar. Xətai nümunələrinin dilindən aydın olur ki, bu sayların başqa məna növlərinə nisbətən, birinci növ təyini söz birləşmələrinin birinci tərəfində miqdar sayları daha çox iştirak edir. Miqdar sayı bir əksər hallarda müəyyənlik, konkretlik bildirmək üçün işlənir. Çoxluq təşkil edən sayların məzmunda isə anlayış ilə əlaqədar olduğunu bildirir. Qeyri-müəyyənlik bəzən də bir, iki, üç, dörd və sair şəkillərdə ifadə edilir ki, bu xüsusiyyət müasir danışıq dilimizdə tez-tez özünü göstərir. İki can idik, birləşdik, Məhəbbət qapısını açdıq, Şükür didara irişdik, Dədəm, xoş gəldin, xoş gəldin. (9,353) Birinci tərəfi saylardan düzəlmiş, birinci növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasında kəmiyyətə görə uzlaşma cəhəttən bir sıra xüsusiyyətlərə rast gəlirik ki, bu da abidələrin dili ilə müasir Azərbaycan dili arasında azda olsa müəyyən qədər fərq olduğunu göstərir. 8 Qədim və orta əsrlərin yazı dilində bu qəbildən olan birləşmələrin tərəfləri arasında kəmiyyətcə uzlaşma üçün formal əlamətin işləməsi hələ də tələb olunur. İkinci tərəf birinci tərəfin yoxluq məzmun əsasən, bir qayda olaraq -lar, -lər şəkilçisi qəbul edir. Lakin sonrakı dövrlərdə tərəflər arasında məntiqi əlaqənin möhkəmlənməsi nəticəsində formal əlamət zəifləyir və get-gedə sıradan çıxır. Bir çox türk dillərində olduğu kimi, Azərbaycan dilində də saylardan sonra gələn ismlər ancaq daxilən birinci tərəflə uzlaşmış olur. Belə bir vəziyyəti dilimizə tarixən də müşahidə edirik. Birinci tərəfi say, ikinci tərəfi isimlə ifadə olunan birləşmələrin bir neçə semantik variantı müşahidə olunur: a) Birinci tərəfi miqdar sayı ilə ifadə olunur: Şol büti – namehriban hərgiz məni ya etmədi Bir məhəbbət qılmadı axır sərəncami mana. (9,33) Miskin Xətai vəsl ilə yüz il yaşar müdam, Bu ömr kim, zəmannədə bir dəmdürür mana. (9,28) Görəli ol məhz yüzün başıma yüz sevda düşn, Rüxlərin manəndi ancaq güli-hərama düşəsən. (9,70) b) Sıra sayı c) Birinci tərəfi qeyri-müəyyən miqdar sayi ilə ifadə olunur: Çox cəfa hasil olur səndən mana, ey bivəfa, Aqibət eylər xəyalın rəsmi-bədnami mana(9,32) Xeyli müddətdir ki, mən ta ayru düşdüm yardən, Görmək üçün həddən ötdü intizarım, gəlmədi(9,194) Neyçün sevərdi xəstə dil, ey bivəfa, səni, Bu çox bəla ki, hicrin edər kəmdürür mana(9,28) 9 Birinci tərəfi qeyri müəyyən miqdar sayları, ikinci tərəfi isimlə ifadə olunan birinci növ təyini söz birləşmələrinin başqa tipləridə müşahidə olunur. Məs: orta əsrlərin yazı dilində ikinci tərəf formal olaraq -lar, -lər şəkilçisini qəbul edir və birinci tərəfin məzmunu ilə uyğunlaşır: Neçə həmdəmlər ilə söhbəti-xaş, Ol bir neçə dilsizlərə töhmətdir bu.(9,47) 4. Birinci tərəfi əvəzlik, ikinci tərəfi isimlə ifadə olunanlar. Müasir dilimizdə olduğu kimi, qədim və orta əsrlərin dilində də bu növ birləşmələrə kifayət qədər rast gəlmək olar. Birləşmələrin birinci tərəfində bu, işbu, ol, o, şol, belə, hər əvəzlikləri işlənmişdir. Bunlardan bir qismi arxaikləşərək dilimizdən tərk olunmuşsa da, birləşmənin mahiyyətinə heç bir xələl gətirməmişdir, Çünki vaxtilə türk dillərinin hamısı üçün müştərək olan belə əvəzliklər daha sonralar hər dil üçün başqa şəkildə sabitləşmişdir. Gül yanağın, dilbəra, bəs tazətərdir hər zaman Qanlı yaşımdan tökər hər dəm gözüm baran ana(9,27) Mən ol pərvanə tək həsrət adında, Sana Şəmi-ziyalər yaxşı gəldi(9,201) Gər cəmalın əksini uyxudə gördü ayü gün, Yüklə 164,73 Kb. Dostları ilə paylaş:
|