Gospodarka I polityka przestrzenna

równość dostępu do infrastruktury i wiedzy;

ochrona i rozwój europejskiego dziedzictwa naturalnego i kulturowego.

Dla każdej z tych sfer wybrano określoną liczbę kluczowych celów politycznych oraz ustalono pewną liczbę specyficznych opcji politycznych, dla ułatwienia osiągnięcia tych celów. Opcje te są zróżnicowane pod względem geograficznym – mają zastosowanie do jednego lub więcej specyficznych rejonów Europy. Ich cel jest czysto informacyjny i ilustracyjny – nie odzwierciedlają one rzeczywistych propozycji politycznych, ale są możliwymi elementami, które powinny być uwzględnione przy podejmowaniu decyzji politycznych.

W ESDP wyznaczono trzy podstawowe cele polityki Unii Europejskiej:

• 
  spójność ekonomiczna i społeczna,
  
• 
  trwały rozwój,
  
• 
  zrównoważona konkurencyjność obszaru europejskiego.
  

Cele te mają różny charakter i różne znaczenie polityczne. Osią Traktatu o Unii Europejskiej i głównym zadaniem polityki Unii w różnych sferach jest zwłaszcza spójność ekonomiczna i społeczna. Spojrzenie z perspektywy gospodarki przestrzennej nie tylko potwierdza konieczność doprowadzenia do takiej spójności, ale powinno nawet być traktowane jako metoda wspomagająca jej osiąganie. Nowością jest to, że wymienione trzy cele traktowane są łącznie, przy czym zwraca się uwagę również na ich wzajemne powiązania.

Wkład ESDP w politykę Unii polega w znacznym stopniu na ułatwianiu realizacji wymienionych wyżej trzech celów przez tworzenie powiązań między nimi. Polega to na nadawaniu im odpowiedniego znaczenia w zależności od zróżnicowania sytuacji terytorialnej w Europie i obejmuje przede wszystkim działania na rzecz lepszej integracji polityki różnych sektorów wywierających wpływ na określony obszar. W ten sposób również uwzględnia się fakt, że Europa jako całość musi sprostać konkurencji w skali światowej. Jej szanse na powodzenie będą większe, jeśli uda jej się przy tym doprowadzić do zrównoważonego zwiększenia swojej konkurencyjności, wkroczyć na drogę stałego wzrostu i zachować, a nawet poprawić, przestrzenną równowagę i spójność.

Prace nad dokumentem trwały 7 lat, zakończono je w roku 2000 przyjęciem wspólnego dokumentu końcowego. Zawierał on nową wspólną wizję obszaru europejskiego jako całości, dając ramowe wytyczne dla działań oraz wskazówki dotyczące formułowania i realizowania polityki Unii. ESDP nie tylko przedstawia zadania z dziedziny rozwoju przestrzennego. Jest dokumentem mającym na celu zarówno wzbudzenie świadomości rozmaitych partnerów (Komisji, państw członkowskich, Parlamentu Europejskiego, rozmaitych organów doradczych, regionów i innych potencjalnie zainteresowanych stron), jak i zachęcanie do organizowania dyskusji o szerokim zasięgu, dotyczących długofalowych wytycznych dla rozwoju przestrzennego Europy.

Punktem wyjścia dla rozważań w kategoriach przestrzennych jest fakt, że siły wpływające na rozmieszczenie działalności ekonomicznej, przede wszystkim siły rynkowe, działają w coraz większym stopniu na szczeblu europejskim, podczas gdy planowanie rozwoju przestrzennego wciąż często odbywa się na szczeblu narodowym lub niższym. Dlatego między tymi szczeblami istnieje niezgodność utrudniająca pełne wykorzystanie otwierających się możliwości przestrzennego rozwoju Europy.

Zaproponowane w ESDP podejście przestrzenne do polityki ma polegać na czymś więcej niż tylko wskazywaniu, jak wzmocnić i poprawić polityki sektorowe przez wzbogacenie ich o wymiar przestrzenny. Powinno stanowić również bazę dla zintegrowanych kierunków politycznych, stosowanych obszarach o znaczeniu europejskim. Granice tych obszarów przebiegają ponad granicami krajów członkowskich Unii. Dla takich obszarów należy opracować spójne strategie rozwoju przestrzennego, które określą istotne zasady, problemy i szanse rozwoju przestrzennego. Strategie takie wzmocniłyby związki funkcjonalne między różnymi komponentami przestrzennymi tych terenów i stałyby się podstawą ujęcia wielosektorowego. Dodatkową wartością zintegrowanego ujęcia przestrzennego jest zapewnienie lepszej jakości, trwałego i jednolitego rozwoju tych obszarów niż byłoby to możliwe, gdyby decyzje polityczne nie były skoordynowane.

Wyodrębniono dwa typy zintegrowanej polityki na szczeblu europejskim:

• 
  geograficzny – opcje polityczne odnoszą się do zagadnień, które muszą być rozwiązane na obszarach przekraczających granice państwowe; są dwa podstawowe poziomy zintegrowanego zastosowania:
  
  • 
    całe terytorium europejskie;
    
  • 
    wielkie regiony europejskie przekraczające granice państwowe, tzn. dorzecza rzek, pasma górskie lub baseny morskie (na poziomie ponadnarodowym).
    
  • 
    tereny przygraniczne – przeszkodą w zintegrowanym rozwoju tych obszarów jest słaba koordynacja między władzami regionalnymi i lokalnymi po obu stronach granicy.
    
• 
  niegeograficzny (międzyregionalny) – opcje polityczne dotyczą zagadnień odnoszących się do wielu różnych miejsc w Europie, ale zasadniczo wymagających rozwiązania na poziomie regionalnym lub lokalnym (na przykład współpraca między miastami).
  

Taki podział podkreśla potrzebę skoordynowania procesu decyzyjnego nie tylko na płaszczyźnie poziomej (między sektorami na jednym szczeblu geograficznym), ale także pionowo (między różnymi szczeblami administracyjnymi). Ostateczne wprowadzenie w życie zaproponowanych w ESDP opcji politycznych zależy zasadniczo od współpracy na poziomie europejskim: tworzenia sieci miejskich, rozwoju „miast-bram”, bardziej zrównoważonej międzykontynentalnej dostępności wielkich portów i lotnisk, równego dostępu do urządzeń telekomunikacyjnych, multimodalności eurokorytarzy (stosowania różnych środków transportu w ich przebiegu), rozwoju europejskiej sieci ekologicznej. Istnieją jednak wyraźne wzajemne powiązania przestrzenne między tymi różnymi dziedzinami polityki. Mogą się one wzajemnie wspierać lub mogą powstać między nimi konflikty. Elementy te mogłyby stać się podstawą całościowego programu polityki rozwoju przestrzennego na poziomie europejskim. Głównymi elementami tego programu mogłyby być:

• 
  Poprawa równowagi przestrzennej / spójność ekonomiczna i społeczna: ze względu na szczególne cechy terytorium Europy oba cele mogą się nawzajem wzmacniać; ekonomiczna i społeczna kohezja (spójność) pozostaje fundamentalnym celem Unii jako całości i powinna w istotny sposób kształtować koncepcję i realizację programu przestrzennego rozwoju Europy.
  
• 
  Zrównoważona konkurencyjność miast i regionów: taki byłby ostateczny rezultat zintegrowanego podejścia do tworzenia sieci miejskich oraz rozwoju współpracy między miastami i aglomeracjami; w zasadzie wszystkie wielkie ośrodki i miasta powinny przyczynić się do wzrostu ekonomicznego Europy; wiąże się z tym praca nad jednolitą hierarchią przestrzenną miast i wielkich ośrodków, z jasno określoną ich rolą regionalną, krajową i międzynarodową.
  
• 
  Poprawa dostępności: nawet jeśli zagwarantowanie takiej samej dostępności wszystkim rejonom Unii nie wydaje się ani możliwe, ani pożądane – zwłaszcza dotyczy to obszarów wrażliwych i chronionych – niezbędna jest poprawa w tym zakresie, szczególnie w regionach peryferyjnych; powodzenie będzie zależało od tego, czy Europa będzie mogła zbliżyć różnych partnerów (regiony i wielkie miasta, odpowiednie ministerstwa, firmy transportowe itd.), połączyć różne możliwe środki transportu w spójny system; innym kluczowym zagadnieniem, które powinny uwzględniać strategie przestrzenne – jest potrzeba równoległego inwestowania w sektory edukacji i szkolenia zawodowego na obszarach peryferyjnych, dla uniknięcia tak zwanego efektu „tunelowego” i „pompowania”.
  
• 
  Wzmocnienie granicznych regionów UE i ich aglomeracji: polityki dotyczące rozwoju miast-bram, multimodalności eurokorytarzu, równego dostępu do urządzeń telekomunikacyjnych i dostępności międzykontynentalnej mogłyby skupić się na rozwoju regionów granicznych i ich aglomeracji przygotowujących się do roli, jaką mają odegrać w procesie rozszerzenia Unii i rozwoju dobrych stosunków przestrzennych z państwami nie należącymi do niej.
  
• 
  Rozwój eurokorytarzy: Mogłyby one zostać wykorzystane jako narzędzie dla polityk integracyjnych związanych z rozwojem multimodalności, współpracy między aglomeracjami, poprawy infrastruktury i transportu na obszarach peryferyjnych, redukcji zatłoczenia na drogach, dostępności interkontynentalnej itd.; korytarze mogłyby w znaczący sposób przyczynić się do spójności terytorium europejskiego.
  
• 
  Podtrzymanie i rozwój różnorodności biologicznej w Europie: powodzenie rozwoju europejskiej sieci ekologicznej zależy od współgrania różnych dziedzin polityki Wspólnoty na płaszczyźnie przestrzennej; dla znacznej części dzikiej przyrody, zwłaszcza ptaków, środowiskiem w ciągu różnych pór roku jest cały kontynent; stosunki między elementami tej sieci, takimi jak tereny podmokłe, parki narodowe, specyficzne wyspy, tereny przybrzeżne, płytkie wody przybrzeżne i specyficzne obszary wiejskie – powinny zostać skoordynowane na szczeblu europejskim.
  

Wprowadzenie tego zintegrowanego programu będzie zależeć od powodzenia rozwoju zintegrowanych przestrzennie strategii ponadnarodowych. Obszary ponadnarodowe to ciągłe przestrzennie tereny, przekraczające granice pewnej liczby państw. To przede wszystkim na ich poziomie może zostać przeprowadzona integracja celów i opcji politycznych w strategie przestrzenne i konkretne programy działań. Na przykład polityki nakierowane na rozwój sieci ekologicznej, kontrolowanie ryzyka na obszarach zagrożonych katastrofami naturalnymi, odbudowa krajobrazów, transport multimodalny, poprawa infrastruktury i usługi transportowe w odleglejszych regionach – wszystkie te zagadnienia wymagają rozwiązania na poziomie ponadnarodowym. Ponadnarodowe strategie integrujące takie polityki pełnić mogłyby rolę „osi” łączących komplementarne polityki szczebla europejskiego i regionalnego lub lokalnego. Na tym poziomie ujawnia się wiele zagadnień przestrzennych o wymiarze europejskim i stanowi on dobrą bazę dla współpracy między regionami i miastami ponad granicami państwowymi.

Zasada zintegrowanego podejścia na tym poziomie została już przyjęta w programie Unii Europejskiej INTERREG. Inicjatywa ta wykazała, że państwa członkowskie i regiony wykazują wolę podjęcia prac nad opracowaniem i realizacją programów, które mogą stać się pierwszym krokiem na drodze ku ponadnarodowym zintegrowanych strategii przestrzennych. W ramach programu INTERREG państwa członkowskie Unii współpracowały, w niektórych wypadkach także z partnerami zewnętrznymi (w tym z Polską), na siedmiu wielkich ponadnarodowych obszarach kooperacyjnych. Szczególnie istotne były osiągnięcia tej współpracy w basenie Morza Bałtyckiego. Powstał tam, przy udziale Polski, wspólny dokument strategiczny rozwoju przestrzennego Wizje i strategie wokół Morza Bałtyckiego (VASAB 2010). Podobnie dla obszaru Europy Środkowo-Wschodniej i Południowej powstał (również przy udziale Polski) dokument Vision PlaNet. Oba te dokumenty formułowały cele rozwoju przestrzennego wielkich ponadnarodowych regionów europejskich, jako rozwinięcie spojrzenia zaprezentowanego w ESDP. W roku 2000 rozszerzono idee współpracy w obszarach ponadnarodowych o cztery inne obszary programu INTERREG.

Podział na ponadnarodowe obszary pod kątem tworzenia zintegrowanych strategii rozwoju nie został w ustalony raz na zawsze. INTERREG zapoczątkował pewien ponadnarodowy podział Unii i jej najbliższego sąsiedztwa, stając się wyrazem zrozumienia wspólnych szans i zagrożeń oraz politycznej woli rozwiązywania zagadnień przestrzennych. Podział ten nie jest ani stały, ani statyczny.

Dla wytyczenia granic obszarów ponadnarodowych ważniejsza jest polityczna treść strategii dla tych terenów. To właśnie faktyczne problemy i orientacja polityczna kompleksowych strategii ostatecznie decyduje o granicach obszarów. Kwestie te rozstrzygać będą władze państwowe i regionalne zaangażowane we współpracę. Ponadto wydaje się całkiem prawdopodobne, że faktyczne obszary strategiczne będą się różnić w zależności od podejmowanych polityk sektorowych. Rzeczywiste wytyczenie obszaru ponadnarodowego dla polityk dotyczących, na przykład, poziomu usług dla rozwoju wewnętrznego lub dywersyfikacji gospodarki na terenach wiejskich, może być inne niż w wypadku skoordynowanego zarządzania infrastrukturą.

Ta elastyczność geograficzna i polityczna może też oznaczać, że ponadnarodowe obszary strategiczne będą się w znacznej mierze pokrywać. Jest to nie tylko możliwe, ale wręcz pożądane. Tak już jest w przypadku Polski – jej terytorium należy do dwóch obszarów ponadnarodowych INTERREG: obszaru Bałtyckiego (BSR) i obszaru południowo-wschodniego (CADSES).

Rezultatem procesu integracji politycznej na poziomie ponadnarodowym będzie prawdopodobnie ujawnienie, że konflikty i współdziałania między zagadnieniami i politykami przestrzennymi różnią się w zależności od typu obszaru branego pod uwagę. Na przykład:

• 
  rozwój przestrzenny w dorzeczach rzek na obszarach zdominowanych przez zabudowę miejską o słabszej strukturze ekonomicznej musi stwarzać szanse ekonomiczne dla starszych miast i aglomeracji przemysłowych, rozwijać system multimodalnych terminali, rozwijać ekosystem w korycie rzeki, zwiększać powodziową pojemność koryta rzeki bez stwarzania zagrożeń dla działalności człowieka, zapobiegać zanieczyszczeniu wody i rozwijać typowe dla dorzecza rzeki formy krajobrazów;
  
• 
  rozwój przestrzenny bardzo gęsto zaludnionych rejonów obszarów o dominującej zabudowie miejskiej o mocnej strukturze ekonomicznej musi zmierzać do przezwyciężenia niekorzystnej sytuacji przestrzennej, związanej z intensywną przygraniczną konkurencją między regionami a lokalną administracją o przyciągnięcie inwestycji, koordynacji infrastruktury i rozwoju parków przemysłowych, wypracowania efektywnych systemów transportowych, zachowania otwartych przestrzeni.
  
• 
  rozwój przestrzenny na obszarach górskich powinien obejmować zintegrowane ujmowanie przez polityki rozwoju środków ochrony środowiska i dziedzictwa kulturowego, zapewnienie trwałej infrastruktury, zapewnienie odpowiedniego rozwoju mniejszych osad, zintegrowanie z krajobrazem eksploatacji odnawialnych źródeł energii.
  
• 
  rozwój przestrzenny w basenach morskich wymaga promowania zintegrowanego zarządzania strefami przybrzeżnymi i wyspami, popierania komplementarności i współpracy miast i aglomeracji (zwłaszcza portowych), uwzględnienia nowych połączeń morskich i komunikacyjnych w przestrzennym rozwoju basenu, wspieranie bardziej zrównoważonego rozwoju obszarów przybrzeżnych i ich lądowego zaplecza, promowanie zrównoważonego rozwoju obszarów wrażliwych.
  

Po ustaleniu zintegrowanych strategii przestrzennych dla obszarów ponadnarodowych, najprawdopodobniej ujawni się potrzeba różnicowania także polityk sektorowych w obrębie Unii.

Warto odpowiedzieć i zapamiętać:

• 
  Jakie są trzy podstawowe cele polityki Unii Europejskiej wyznaczone w ESDP?
  
• 
  Jakie dokumenty – będące rozwinięciem spojrzenia zaprezentowanego w ESDP – formułowały cele rozwoju przestrzennego wielkich ponadnarodowych regionów europejskich obejmujących obszar Polski?
  

Podstawy planowania przestrzennego

Pojęcie ładu przestrzennego

Ładem przestrzennym nazywamy takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne.

Ład przestrzenny jest uznawany za finalny cel zagospodarowania przestrzennego, podobnie jak jakość życia jest przyjmowana jako cel planowania spoleczno­-gospodarczego. Dla obydwu pojęć brak jest jednoznacznych, powszechnie zaakceptowanych definicji, choć każdemu z nich poświęcono obszerną literaturę. Ład prze­strzenny jest zazwyczaj utożsamiany z uporządkowanym stanem środowiska przestrzen­nego – porządkiem przestrzennym.

Etymologia słowa „ład” wskazuje na powiązanie z pojęciami równości, zgodności, porządku, podczas gdy jego przymiotnikowa forma – ładny – implikuje zadowolenie estetyczne.

Wydaje się, że sam porządek przestrzenny jest koniecznym, ale nie wystarczającym wa­runkiem ładu przestrzennego. Ład należy łączyć z pojęciem równowagi, która odgrywa zasadniczą rolę w zagadnieniach kompozycji przestrzennych, urbanistycznych i krajobrazowych. Zapewne więc stan równowagi – w znaczeniu, jakie mu przydaje teoria kompozycji artystycznej, ale także teoria systemów – można uznać za jedno z kryteriów ładu przestrzennego.

Jednak ład przestrzenny nie może być uznany za stan statyczny, niezmienny, ponieważ środowisko przestrzenne, do którego on się odnosi, jest przedmiotem użytkowania przez człowieka, a także podlega zmianom wywołanym przez procesy naturalne. Prawidłowe funkcjonowanie środowiska przestrzennego w procesach jego użytkowania przez człowieka – jest w wysokim stopniu uzależnione od takich cech, jak jego poznawalność, zrozumiałość, łatwa dostępność. Za kryterium zachowania ładu przestrzennego służyć może więc także zgodność otaczającej przestrzeni z potrzebami i wartościami uznawanymi przez człowieka.

Należy podkreślić, że ważną grupę komponentów przestrzeni stanowią elementy stworzone przez człowieka. W wyniku procesów społecznych i gospodarczych odbywających się w środowisku, następują zmiany zastanego kształtu przestrzeni. Pojawiają się w niej antropogeniczne elementy składowe, które powstają w wyniku tych procesów. Rozwój przestrzenny polega więc głównie na „zagospodarowywaniu przestrzeni”.

Pod pojęciem zagospodarowania przestrzennego należy rozumieć ogół współzależnych obiektów i urządzeń powierzchniowych, liniowych i punktowych, rozmieszczonych w przestrzeni, które tworzą istniejący stan funkc­jonowania i użytkowania danego obszaru. Zagospodarowanie przestrzenne jest wynikiem działań indywidualnych i zbioro­wych w celu zaspokojenia różnych potrzeb mieszkańców i użytkowników tego obszaru.

Termin „zagospodarowanie przestrzenne” używany jest także w znaczeniu planistycznym. Obejmuje całość czyn­ności planowanego rozmieszczenia na danym obszarze ludności, mieszkań, infrastruktury społecznej, technicznej i gospodarczej w celu racjonalnego funkcjonowania i użytkowania te­go obszaru, z uwzględnieniem ochrony środo­wiska i jakości życia. Te zagadnienia omówione zostaną w kolejnych częściach niniejszego skryptu.

Urbanistyka jest nauką o powstawaniu, historycznym rozwo­ju oraz zasadach zagospodarowania przestrzennego miast i osiedli. Jednocześnie zajmuje się planowaniem zagospodarowania przestrzennego miast, często również w ogóle planowaniem rozwoju przestrzennego, a także projektowaniem realiza­cyjnym zespołów zabudowy miejskiej. Często określa się urbanistykę, jako sztukę planowania i budowy miast, osiedli, zespołów budynków oraz zagospodarowywania terenów. W tym ujęciu urbanistyka zajmuje się ogólnie pojętym kształtowaniem miasta w przestrzeni. Dla dziedziny zajmującej się kształtowaniem obszarów wiejskich stosuje się (dość rzadko – głównie w tekstach specjalistycznych) termin ruralistyka.

Elementami zagospodarowania przestrzennego nazywamy poszczególne rodzaje (formy) zagospodarowania przestrzennego, wyróżnione w zależności od funkcji i sposobu użytkowania terenów – kla­syfikacja elementów zagospodarowania przestrzennego pokrywa się w zasadzie z klasyfi­kacją jego funkcji. Elementy zagospodarowania przestrzennego składają się bowiem z urządzeń spełniających specyficzne funkcje: za­budowa mieszkaniowa, przemysłowa, składo­wa, urządzenia obsługi ludności – infrastruktura społeczna, infrastruktura techniczna, urządzenia obsługi rolnictwa itp. Tak więc w zależności od rodzaju za­gospodarowania przestrzennego wyróżnia się m.in. funkcje mieszkaniowe, usługowe, rolni­cze, leśne, przemysłowe, transportowe, wypo­czynkowe (turystyczne), uzdrowiskowe, a także różnego rodzaju funkcje ochronne, jak ochrona środowiska przyrodniczego i kulturowego, och­rona sanitarna itp.

Istotne funkcje wypełnia infrastruktura społeczna. Pod tym terminem rozumieć należy wyposażenie osadnictwa w zakresie socjalnej obsługi ludności, jak urządzenia oświaty, zdro­wia i opieki społecznej, kultury, sportu, a także obsługi bytowej, jak urządzenia handlu i zao­patrzenia, gastronomii i drobnych usług.

Ogólnie pod pojęciem „usługi” w gospodarce przestrzennej rozumieć należy jedną z funkcji zagospodarowania przestrzennego, obej­mującą działalność, instytucje i urządzenia służące do zaspokajania potrzeb ludności. Pojęcie usług nie jest określone w sposób nor­matywny i bywa rozumiane rozmaicie. W prak­tyce najszerzej rozumianym pojęciem usług objęte są następujące rodzaje działalności instytucji lub urządzeń:

• 
  usługi socjalne: oświata i nauka, zdrowie i opieka społeczna, kult religijny, kultura, sport, wypoczynek i turystyka;
  
• 
  usługi bytowe: handel detaliczny, gastrono­mia, bankowość, energetykę, transport, łączność, rzemiosło i przemysł usługowy (jak piekarnie, masarnie, pral­nie), hotele, łaźnie, usługi cmentarne (grzebalnictwo);
  
• 
  administracja i bezpieczeństwo publiczne: administracja publiczna, policja, straż pożarna.
  

Natomiast pod pojęciem „infrastruktura techniczna” rozumieć należy wyposażenie osadnictwa w zakresie obsługi technicznej, jak drogi i ulice, sieci i urządzenia zaopatrzenia w wodę, usuwania ścieków i od­padów, zaopatrzenia w energię, a także telekomunikacji.

Poszczególne fragmenty przestrzeni różnią się swymi funkcjami – różny jest ich sposób użytkowania. Pod pojęciem „sposobu użytkowania terenu” określić można rodzaj działalności (funkcje) wykonywane na określonym obszarze. Sposoby i rodzaje użytkowania terenu są więc zbieżne z funkcją obszaru, pełnioną przez niego w strukturze przestrzennej. Użytkowanie terenu może być określo­ne w rozmaitym zasięgu obszarowym i w roz­maitym stopniu agregacji na podstawie funkcji przeważającej, a także w układzie wielofunk­cyjnym (np. tereny mieszkaniowo-usługowe, przemysłowo-składowe itp.).

Podstawowym elementem zagospodarowania terenu jest zabudowa. Występuje ona w formie istniejących lub planowanych bu­dynków, zespołów budynków i budowli o różnych rodzajach użytkowania. Są one usytuo­wane na wydzielonych geodezyjnie działkach i łącznie tworzą zgrupowania nieruchomości. Wyróżnia się obsza­ry lub strefy zabudowy: mieszkaniowej jednoro­dzinnej, wielorodzinnej i mieszanej, zagrodo­wej, przemysłowej, magazynowo-składowej, usługowej i letniskowej.

Obiekty i urządzenia, które służą realizacji celów społecznych, nazywane są „obiektami (urządzeniami) użyteczności publicznej”. Realizowane są w ramach obowiązków nałożonych ustawowo na gminę, region lub państwo. Instytucje zarządzające obiektami użyteczności publicznej zapewniają ich funkc­jonowanie oraz rozwój.

Oba pojęcia, tj. urządzenia użyteczności publicznej i usługi nie są jednoznacznie precyzo­wane pod względem definicji. Należy przyjąć, że pojęcie urządzenia użyteczności publicznej jest szersze i mieści w sobie pojęcie usługi. Urządzenia użyteczności publicznej to np. wszystkie budowle (budynki i obiekty budowlane, np. mosty, drogi, systemy wodociągów, linie wysokiego napięcia itp.) oraz tereny urządzone, przeznaczone do użytku publicznego dla nieograniczonej lub ograniczonej jakimiś kryteriami znacznej liczby ludności.

Układ sieci usług odpowiadać powinien układowi sieci osadniczej, a gęstość jej elementów – gęstości zaludnienia obszarów. W gospodarce przestrzennej należy przestrzegać nie tylko tych generalnych zasad rozmieszczenia, ale i specyficznych wymagań dla każdego rodzaju usług. Stosowane są więc często wskaźniki urbanistyczne – określające ilościowo poziom za­spokojenia potrzeb w infrastrukturze społecznej i technicznej. Są to więc mierniki zależne od standardów urbanistycz­nych. Określane są najczęściej jako stosunek dwóch wiel­kości: jedna wyraża przedmiot danego wskaźni­ka, a druga stanowi jego odniesienie aplikacyj­ne, np. 250 miejsc postojowych na 1000 miesz­kańców. Stoso­wane są wskaźniki scalone (np. ogólnomiejska gęstość zaludnienia) oraz szczegółowe (stoso­wane np. przy realizacji obiektów użyteczności publicznej).

W gospodarce przestrzennej rozmieszczenie wszelkiego rodzaju urządzeń użyteczności publicznej powinno być prowadzone w myśl nadrzędnej zasady, by wyrównywać i podnosić poziom za­gospodarowania wszystkich obszarów tworząc w ten sposób spójne i coraz lepsze warunki zaspokajania różnorodnych potrzeb społecznych. Dotyczy to zarówno wszelkiego rodzaju usług, jak i tych urządzeń użyteczności publicznej, które zaliczane są formalnie do innych działów gospodarki, jak np. transport czy energetyka.

Uporządkowany sposób organizacji przestrzeni, uwzględniający całokształt warunków i wymagań funkcjonalnych, społeczno-gospodarczych i środowiskowo-krajobrazowych określany jest więc jako ład przestrzenny. W zagospodarowaniu przestrzennym oznacza on uporządkowanie i harmonię pomiędzy różnymi elementami składowymi przestrzeni i funkcjami struktury przestrzennej. W szerszym rozumieniu gospodarki przestrzennej może oznaczać równowagę pomiędzy sprzecznymi często trendami rozwoju. Pozwala na wyeliminowanie konfliktów na tle wykorzystania przestrzeni przez podmioty gospodarcze i społeczeństwo. We wszelkich zmianach sposobu zagospodarowania przestrzeni, ład przestrzenny stanowi kryterium oceny jakości tych przeobrażeń.

Ład przestrzenny ułatwia prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa i gospodarki. W uporządkowanej przestrzeni procesy rozwoju przebiegają sprawniej i napotykają na mniej barier. Zwiększa się zatem sprawność struktur społeczno-gospodarczych i poprawia jakość życia.

W zagadnieniach dotyczących szeroko rozumianego rozwoju często obecnie stosuje się pojęcie ładu zintegrowanego, łączącego w sobie:

•