Haja we umra gidýänlere haj we umranyň düzgünlerini beýan etmeklikde zyýaratçylara sowgat تالیف: الحاج عبدالرحمن آخوند تنگلی طانا

TENGYM HAKDA ROWAÝAT BOLAN HADYSLAR

Şu Tengyma degişli rowaýat edilen hadyslar köpdür.

1 اَخْبَرَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ اَبِي بَكْرٍ رَضِي اللهُ عَنْهُمَا اَنَّ النَّبِيَّ صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ اَمَرَهُ اَنْ يُرْدِفَ عَائِشَةَ فَيُعْمِرْهَا مِنَ التَّنْعِيْم.

Terjime: Hezreti Ebubekir Syddyk r.a-nyň ogly Abdyrrahman Pygamberekrem s.a.w-iň: “Hezreti Aýşany yzyňa düşür we ony äkidip Tengymdan umra etdir” - diýip buýrandygyny habar berdi.

2 اِنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ قَالَ لِعَبْدِالرَّحْمَنِ اَرْدِفْ اُخْتَكَ يَعْنِي عَائِشَةَ فَاَعْمِرْهَا مِنَ التَّنْعِيْمِ فَاِذَا هَبَطْتَ بِهَا الاَكْمَةَ فَمُرْهَا فَلْتُحْرِمْ فَاِنَّهَا عُمْرَةٌ مُسْتَقْبَلَةٌ.

Terjime: Hezreti Resulekrem s.a.w Abdyrrahmana aýtdy: “Sen öz aýal doganyň Aýşany yzyňa düşürip äkit we ony Tengymdan umra etdir. Her wagt Aýşa bilen beýgiräk ýerine düşseň Aýşa emir et umra yhram baglasyn. Hakykatdan hem şol umra Allatagalanyň ýanynda kabul bolan umradyr”.

3 وَقَالَ فَاِنَّهَا عُمْرَةٌ مُتَقَبَّلَةٌ.

Terjime: Rowaýat ediji aýtdy: “Hadysyň sözi şu: Hakykatdan hem şol Tengymdan edilen umra hökman Taňry tebärek we tagalanyň dergähinde kabul bolýan umradyr”.

HARAM

Haram diýýäni Beýtulla şerif özüniň içinde bolan 550 kwadrat kilometr ýerdir. Bu Haram şerifi beýleki ýerlerden tapawutlandyrmak üçin dört töwereklerine ýollaryň gyralarynda, daglaryň başlarynda 943 sany diň dikilendir. Haram şerifiň alty ýerden, ýagny alty gyrasyndan tä Mesjidi-Harama barýança çäklerini bilinişi şu hilidir:

1.Jiddeden Mekgä gelýän ýoluň iki gapdalynda iki diň dikilendir. Şondan tä Mesjidi-Harama çenli 20 km-dir. Bu diňler Hudaýbiýýede (Şemsidedir).

2. Medineden Mekgä gelýän ýoluň iki gapdalynda iki diň dikilendir. Şondan tä Mesjidi-Harama çenli 7 km-dir. Bular Tengymda dikilendir.

3. Batny nemreden Mekgä gelýän ýoluň iki gapdalynda iki diň dikilendir. Şondan tä Mesjidi-Harama çenli 15 km-dir. Şol diňler Jegrana (Mustewfaradadyr).

4. Zät Yrykdan Mekgä gelýän ýoluň iki gapdalynda iki diň dikilendir. Şondan tä Mesjidi-Harama çenli 19 kmdir. Şol diňler Wadi nahlededir.

5. Taýyfdan Mekgä gelýän ýoluň iki gapdalynda iki diň dikilendir. Şondan tä Mesjidi-Harama çenli 21 kmdir. Bular Jebelu Arafatdadyr (Zätus-selimdedir).

6. Ýemenden Mekgä gelýän ýoluň iki gapdalynda iki diň dikilendir. Şondan tä Mesjidi-Harama çenli 12 kmdir. Bu diňler Yza-ätu libnin (Akişiýýadadyr).

Şular ýaly alamatlar üçin goýlan ak diňler ýolsuz ýerlerde hem köpdür. Şol diňleriň içi, ýagny Beýtulla tarapy Haram şerifden, daş tarapy bolsa Hyldandyr. Haram şerife girýän uly ýollaryň gyralarynda tablolar bardyr. Şonuň daş tarapynda «بداية حرم» "Bidaýatu haram" Haramyň başlan ýeri, iç tarapynda «نهاية حرم» "Nihaýatu Haram" Haramyň gutaran ýeri diýip ýazylgydyr.

HARAMA "HARAM" DIÝILMEGINIŇ SEBÄBI

Şu mübärek ýere Haram diýilmekliginiň sebäbi haram "hara:m" diýen manyda, ýagny hormatyny depelemek haram diýdigidir. Bu mukaddes ýeriň hormatyny depelemeli däl, aw awlamaly däl, otlaryny ýolmaly däl, agaçlaryny kesmeli däl, hatda bir kişi Haram şerifiň daşynda adam öldürip Haram şerife girse, şol ýerde ony ar almak sebäpli öldürmeli däl. Şu hili uly hormatyň eýesi bolansoň, muňa Haram diýdiler.

HARAMYŇ ÇÄGI HAKYNDA ROWAÝATLAR

Şol aýdylan mukdarly ýerleriň Harama degişli edilendigi hakynda birnäçe rowaýatlar gelipdir.

1.Hezreti Adam a.s Jennetden Ýere indirilende hezreti Adam Ýerdäki ýaşaýan mahluklardan gorkdy. Ol wagt Ýer ýüzünde diňe jynlar we şeýtanlar ýaşaýardylar. Şonda Taňry tebärek we tagala perişdeleri garawylluk etmek üçin iberdi. Şonda ol perişdeler şu wagtky diňleriň dikilen ýerinde garawyl bolup durdular. Daşyndan hiç zady içine salmadylar. Şol perişdeleriň duran ýeri bilen hezreti Adam a.s-yň arasy Haram bolup galdy.

2.Hezreti Adam a.s Ýer ýüzüne indirilende Taňry tebärek we tagala hezreti Adam üçin Jennetden bir öý indirdi, ol öý gyzyl ýakutdandy, onuň iki gapysy bardy, biri gündogara açylardy, ol biri-de günbatara açylardy. Ol öýüň ýalkymy ýer ýüzüne bark urardy (ýaýrardy). Ýerde ýaşaýan janlylar şoňa çozardylar. Şonda Taňry tebärek we tagala perişdeleri iberdi. Perişdeler şu wagtky diňleriň ýerinde garawyl bolup durdular. Şolary içine salmadylar. Ondan bäri ol mukaddes ýer Haram şerif bolup galdy.

3.Hezreti Ybrahym Halylulla Beýtullany salyp Hajar eswedi goýan wagtynda onuň ýagtysy dört töwerege ýalkym saçdy. Taňry tebärek we tagala şonuň ýalkymynyň ýeten ýerini Haram etdi. Başda şol diňleri Haram şerifiň çäginde diken hezreti Jebraýyl perişdäniň emri bilen hezreti Ybrahym Halylulladyr. Ondan soňra Kusaý ibni Kiläb şol diňleri täzeläpdir. Ondan soňra ol diňler tä Mekge feth bolýança (kapyrlardan basyp, ele alynýança) köp ýykylyp, köp dikilipdir. Mekge feth bolan ýylynda ýene şol diňleri Pygamber ekrem s.a.w-iň emri bilen täzelendi. Ondan soňra Hezreti Omar we Osman we Mugawiýa we Abdulmelik ibni Merwan we Mähdi Abbasynyň zamanlarynda täzelendi. Şu wagt Saudylaryň bejeren diňleri bardyr.
HARAM ŞERIFIŇ FAZYLATY HAKDA GELEN HADYSLAR

Haram şerifiň fazylaty hakda gelen hadyslar örän köpdür.

1 اِنَّ للهِ عَزَّوَجَلَّ مَلائِكَةً مُوَكَّلِيْنَ بِاَنْصَابِ الحَرَمِ مُنْذُ خَلَقَ اللهُ الدُّنْيَا اِلَي اَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ يَدْعُونَ لِمَنْ حَجَّ مِنْ مِصْرِهِ مَاشِياً

Terjime: Hakykatdan hem Taňry tebärek we tagalanyň Haram şerifiň diňlerinde özlerine iş tabşyrylyp goýlan perişdeleri bardyr. Alla tebärek we tagalanyň dünýäni ýaradandan tä kyýamat bolýança ol perişdeler öz şäherinden piýada ýöräp gelip, haj eden adam üçin doga edýändirler.

2 مَنْ اَعَدَّ قَوْساً فِي الحَرَمِ لِيُقَاتِلَ بِهَا عَدُوَّ الكَعْبَةِ كَتَبَ اللهُ لَهُ بِكُلِّ يَوْمٍ اَلْفَ حَسَنَةٍ حَتَّي يَحْضُرَ العَدُوُّ.

Terjime: Haýsy bir adam Haram şerifde Käbäniň duşmany bilen ölüşeýin diýip ok ýaý taýýarlasa, Taňry tebärek we tagala tä duşman gelýänçä şol adama her gününiň barabarynda müň sogap berer.

3 مَنْ اَخَذْتُمُوهُ يَقْطَعُ مِنْ شَجَرِ الحَرَمِ شَيْئاً فَلَكُمْ سَلَبُهُ لايُعْضَدُ شَجَرُهَا وَلَايُقْطَعُ

Terjime: Haýsy bir adamy Haram şerifiň agajyndan bir zat kesip durandygyny tutsaňyz, size şonuň esbaplaryny almak dogry bolar. Haram şerifiň agajy goparylýan we kesilýän däldir.

4 اِحْتِكَارُ الطعَامِ فِي الحَرَمِ اِلْحَادٌ.

Terjime: Iýip-içilýän zatlary gytalanda gymmat bahadan sataryn diýip, Haram şerifde ýygnap goýmak uly gunäkärlikdir we Haram şerifiň hormatyny depelemekdir.

5 لاتَزَالُ هَذِهِ الاُمَّةُ بِخَيْرِ مَّا عَظَّمُوا هَذِهِ الحُرْمَةَ حَقَّ تَعْظِيْمِهَا فَاِذَا ضَيَّعُوا ذَلِكَ هَلَكُوا.

Terjime: Şu Muhammet ymmaty şu mübärek ýeri hormatlap we hakyky ulaltmaklygyny ulaldyp dursalar elmydama haýyrda bolup durarlar. Hiç wagt haýyrdan aýrylmazlar. Haçanda şonuň hormatyny depelän wagtlarynda şonda heläk bolarlar.

HYL

Hyl diýýäni Haram şerif bilen mikatlar arasyndaky ýerdir, ýagny Haram şerifiň dört töwereklerinden tä mikatlara çenli barýan aralykdyr. Mikatlaryň manysy geljekki bölümde has açyklanyp aýdylar. Şol ýere Hyl diýilýäniniň sebäbi hyl – "halallyk" diýmegi aňladýar. Haramda gadagan edilen işler şol ýerde halal bolansoň we Hylda ýaşaýan adamlar zyýarat niýeti bolmasa, Mekgä yhramsyz girmekleri dogry bolansoň şol ýere Hyl diýipdirler.

MEWÄKYT

Mewäkyt mikatyň köplügidir. Mikat iki hili bolýar.

Birinjisi: Mikatu-zamanydyr. Mykatu-zamany diýýäni haj etmekligiň wagty üçin bellenen 2 aý, 10 gündür, ýagny Baýram aýy, Baş aýy we Gurban aýynyň owalky on günüdir.

Ikinjisi: Mikatu-mekanydyr. Mikatu-mekany diýýäni haja ýa umra niýet baglamak üçin bellenen ýerlerdir. Mekgede ýaşaýan halklaryň hajy üçin mikat Haram-şerif, umrasy üçin mikat Hyl, ýagny Haram şerifiň daşydyr. Meşhur mikatlar bilen Mekgäniň arasynda ýaşaýan halklaryň hajlary we umralary üçin mikat, öz ýaşaýan ýerleridir. Şol halklara ähli dahyl mikat – mikatyň içindäki ilatlar diýip aýdylýandyr. Emma bu halklaryň daşynda ýaşaýan musulmanlaryň hajlary we umralary üçin mikatlar köpdür:

1. ذُوالحُلَيْفَة Zul-huleýfe Medine munewwerede ýaşaýan adamlaryň we ýollary Medineden düşen hajylaryň mikatydyr. Bu mikata Zul-huleýfe diýlişi ýaly «مسجد شجره» Mesjidu şejere we «آبار علي» Abara-Aly diýip hem aýdylýar. Zul-huleýfe diýýäni Huleýfe atly otuň ysy diýdigidir. Zul-huleýfe diýilmekligiň sebäbi, Huleýfe belli bir otuň ady. Zu-nyň manysy eýe diýmekdir. Şol ýerde ol ot kän gögerensoň, Huleýfe atly otuň ysy bolan ýer diýlipdir. Ondan soňra şol ýerde gurlan obanyň ady bolup galypdyr.

Şol ýere Mesjidu şejere diýilmekliginiň sebäbi, şol ýerde Şejeratu semura diýen bir agaç barmyş, hezreti Resulekrem s.a.w Medineden Mekgä gidende şol agajyň düýbünde düşläp şol ýerde yhram baglapdyr. Şol agajyň dört tarapyny aýlap, şol ýeri metjit edilipdir, hatda öňler şol agaç metjidiň ortasynda eken. Başda agaçly metjit diýmek üçin Mesjidu-şejere (Agaçly metjit) diýlipdir. Soňra ol agaç aýrylsa-da onuň öňki ady hemişelik galypdyr. Şol ýere Abara-Aly diýlip aýdylýanynyň sebäbi: Abar bi’ru sözüniň köplügidir. Bi’ru manysy ‒ guýy diýmekdir. Şol ýerde birnäçä guýular bolmaly. Ol guýulary hezreti Aly razyýallahu anhua ýanap Abara-Aly (hezreti Alynyň guýulary) diýlipdir. Şu mikatyň Medineden daşlygy 20 km. Hezreti Allama Nuruddin Aliýýus-Semhudi: “Men Mesjidi-Nebewiniň Babussalamynyň işiginden, tä Mesjidi-şejeräniň işigine çenli ölçedim 19738 gez boldy” diýipdir. Bin Alawy: “Maşynyň orta ýöreýşi bilen 15 minutlyk ýol” diýip aýdypdyr. Şu mikat Mekge mukerremeden iň daş bolan mikatdyr. Mekge bilen arasy 450 km ýoldur.

2. جُحْفَة Juhfä Müsür we Şam ( häzirki Siriýa) ilatynyň we Tebuk ýolundan gelýän günbatar halklaryň mikatydyr. Bu mikata Juhfä diýilýäniniň sebäbi, juhfe "heläk bolup aradan gitmek" diýmegi aňladýar. Şu ýerde«مَهْيَعَة» "Mehýaga" atly, münberli uly oba bar eken. Sil gelip şol obany heläk edip, hemmesini aradan aýransoň, şol ýere Juhfä diýlipdir. Şu wagtky Rabyg atly oba şol Juhfäniň suwarygy we oňa ýanaşykdyr. Bu mikatyň Mekgeden daşlygy 183 km ýoldur. Bin Alawynyň aýdyşyna görä maşynda üç sagatlyk ýoldur.

3. قَرْن Karn. Nejd we Kuweýt ilatlarynyň we şol ýerden ýoly düşen hajylaryň mikatydyr. Karn diýýäni hezreti Kahystany, Ibni Abydin, Ibni Nejim Molla Miskin, Ylýas, Hasan Şa, Şeýhzada we Abus-Saud we bulardan başga köp fykh alymlarynyň aýtmagyna görä Arafatyň ýakynyragynda bolan bir tegelek dagdyr. Käbir alymlaryň aýtmagyna görä Karn Taýyf ýurdunda bir obadyr. Ol obanyň asyl ady Hededir. Oňa Karn diýilýäni obanyň käbir ýaşaýjylary şol dagda bolanlygy sebäplidir. Şu mikata “Karnul-menäzil”, “Karnul-sagalyp” we “Karnul-mubärek” diýip aýdýarlar. Karnyň bu yzyndaky atlaryň her biri arap taýpalaryndan bir taýpanyň adydyr. Şol ýerde şol taýpalaryň oturanlygy sebäpli atlandyrylan bolmagy mümkindir. Bu mikat bilen Mekgäniň arasy 75 km.

4. يَلَمْلَم Ýelemlem. Ýemen we Tihama ilatlarynyň we şol ýerden ýoly düşen hajylaryň mikatydyr. Ýelemlem Mekgäniň ileri tarapynda, Tihamanyň daglaryndan bir dagdyr. Häzirki wagtda şoňa Sagdyýýe diýilýär. Bu mikatyň Mekgeden daşlygy 92 km ýoldur.

5. ذاتُ عِرق Zätu-Yrk. Yrakdan we gündogardan gelýän hajylaryň mikatydyr. Zätu-Yrk diýýäni Hasan Şa, Jeziri, Abyd Mäliki we Zuhaýliniň aýtmaklaryna görä harap bolan obanyň adydyr. Kahystany, Şeýhzada we Berjendiniň aýtmaklaryna görä Zätu-Yrk diýýäni "ýylgyn bitirýän şorlugyň eýesi bolan ýer" diýdigdir. Zät – eýe manyda Yrk – şorluk manydadyr. Kutbi, Ibni Abydin we beýlekileriň aýtmagyna görä Yrk diýýäni bir kiçijik dagdyr. Şol ýere Zätu-Yryk diýilýäni kiçijik dagyň eýesi bolan ýer diýdigidir. Bu mikatyň Mekgeden daşlygy 94 km ýoldur.

MIKATLAR HAKYNDA ROWAÝAT BOLAN HADYSLAR

Şu mikatlar hakynda rowaýat bolan hadyslar köpdür:

1 اَنَّ النَّبِيَّ صَلَّي اللهُ تَعَالي عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ وَقَّتَ لِاَهْلِ المَدِيْنَةِ ذَا الحُلَيْفَةِ وَلِاَهْلِ الشَّامِ الجُحْفَةَ وَلِاَهْلِ نَجْدٍ قَرْنَ المَنَازِلِ وَلِاَهْلِ اليَمَنِ يَلَمْلَمَ.

Terjime: Hezreti Resulekrem s.a.w. Medine munewweräniň ilaty üçin Zul-Huleýfäni we Şam şerifiň ilaty üçin Juhfäni we Nejdiň ilaty üçin Karnul-Menäzili we Ýemen iltaty üçin Ýelemlemi mikat etdi.

2 وَقَّتَ النَّبِيُّ صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ لِاَهْلِ العِرَاقِ ذَاتَ عِرْقٍ.

Terjime: Hezreti Resulekrem s.a.w.Yraklylar üçin Zätu-Yrky mikat etdi.

3 لَا تُجَاوِزُوا المِيْقَاتَ اِلاّ بِاِحْرَامٍ.

Terjime: Siz mikatlardan hökman haja ýa umra yhram baglap geçiň.

4 لَا يُجَاوِزُ اَحَدٌ المِيْقَاتَ اِلاّ مُحْرِماً.

Terjime: Hiç bir kişi mikatdan yhramsyz geçmez, hökman yhramly bolan ýagdaýda geçer.

AMALLARA DEGIŞLI HÖKÜMLER

Haj wagtynda Harameýni şerifeýnde bolsun ýa başga wagtda başga ýerde bolsun, musulmanlaryň edýän işlerine degişli hökümler ýedi hilidir.

1.Farz (türkmen diline parz diýlip alnypdyr parz diýilse-de ýa farz diýilse-de şol bir hökümdir.) Parz diýýäni ‒ şerigatda etmekligi hökman lazymlygy, ýiti delil bilen hasyl balan işdir. Mysal üçin: Bäş wagt namaz okamak.

Parz bolan işi etmekde sogap, terk etmekde azap bar. Terk etmek dogrudyr diýip ynanan adam kapyr bolýar.

2.Wä:jyb (türkmen diline wajyp diýlip alnypdyr) Wajyp diýýäni ‒ şerigatda etmekligi hökman lazymlygy, şübheli delil bilen hasyl bolan işdir. Mysal üçin Witr namazy okamak.

Wajyp bolan işi etmekde sogap we terk etmekde azap bar. Terk etmek dogrudyr diýip ynanýan adam kapyr bolmaz, günäkär bolar.

3.Sünnet. Sünnet diýýäni şerigatda etmekligi gowy bolup, terk edilmekligi günä edilen işdir. Mysal üçin: Bäş wagt namazyň parzlaryny jemagat bilen okamak.

Sünnet bolan işi etmekde sogap we terk etmekde käýinç bar.

4.Mustahab. Mustahab diýýäni şerigatda etmekligi gowy bolup, terk edilmekligi günä bolmaýan işdir. Mysal üçin: Nefil namaz okamak.

Mustahab bolan işi etmekde sogap bar, emma terk etmekde günä ýok.

5.Mubah. Mubah diýýäni şerigatda etmek bilen etmesizligi deň bolan işdir. Mysal üçin: Peýdasyz we zyýansyz gepi geplemek.

Mubah bolan işi etmekde we terk etmekde sogap we günä ýok.

6.Mekruh. Mekruh diýýäni şerigatda terk etmekligini islenilýän işdir. Mysal üçin: Basyp alnan ýerde namaz okamak, erkek adamyň kelle açyk namaz okamagy we ş.m.

Mekruh bolan işi terk etmekde sogap bar we etmekde azap berilmek gorkusy bar.

7.Haram. Haram diýýäni şerigatda etmesizligi hökman lazym bolan işdir. Mysal üçin: Arak içmek.

Haram bolan işi terk etmekde sogap we etmekde azap bar. Haram işi etmek dogrudyr diýip ynanan adam kapyr bolýar.

Şu kitapda haj işleriniň her bir amaly aýdylanda, şonuň hökümine yşarat bolsun diýip, sanalan hökümleriň owalky harplaryny bellik edilip goýuldy. Meselem: farzdan – parzdan (f), wajypdan (w), sünnetden (s), mustahabdan (m), mubahdan (mb), mekruhdan (mk), haramdan (h) alyndy. Eger bu hili (e) goýlan bolsa edepden alamatdyr, hatda käbir fykh alymlary edebi hem mustahabdan hasap etdiler.
YSLAM DININIŇ BEÝIK SÜTÜNLERI

Eý, eziz musulmanlar! Biliň we habarly boluň, biziň dinimiz yslam ebedi we jahany dindir (ýagny yslam dini Ýer ýüzünde hemişelik ýöreýän dindir). Ebediýet we jahaniýet bilen sypatlanan din diňe biziň yslam dinimizdir. Şu yslam dini bäş sütünde bina edilendir.

1.Kelemeýi-şahadat.

2.Namaz.

3.Zekat.

4.Oraza tutmak.

5.Haj.

Hezreti Resulekrem s.a.w özüniň sahyh hadysy¹ bilen şu bäş sütüni beýan edip aýdypdyr:

اَلاِسلامُ اَن تَشهَدَ اَن لاَ اِلَهَ اِلاَّ اللهُ وَاَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللهِ وَتُقیمَ الصَّلاة وَتَؤتِیَ الزَّکاة وَتَصُومَ رَمَضَانَ وَتَحُجَّ البَیتَ اِنِ استَطَعتَ اِلَیهِ سَبِیلاً.

Terjime:Yslam dini bäş işi berjaý etmek bilen bitýändir. Owalkysy: manysyny bilip “Äşhädu ällä ilähä illallahu wä äşhädu ännä Muhammädär rasululla” diýip şaýatlyk bermekdir, ýagny men şaýat bolýan özüne ybadat ediler ýaly hiç bir zat ýok, diňe bir beýik Perwerdigärimiz Taňry tebärek we tagalamyz bardyr we ýene şaýat bolýaryn hezreti Muhammet a.s şol beýik Taňrynyň bize iberen pygamberidir. Ikinjisi: Bäş wagt namaz atly buýrugy bitirmek. Üçinjisi:Zekat atly buýrugy berjaý etmek. Dördünjisi: Remezan şerifiň orazasyny tutmak. Bäşinjisi: Eger gurbatyň çatsa, Beýtulla şerife (Käbä) zyýarat etmekdir.

Pygamber s.a.w-iň şu hadys şerifinde aýdylan bäş iş yslam dininiň uly sütünleridir. Şu kitap diňe yslam dininiň bäşilenji sütünini düşündirmeklik üçin ýazylan kitapdyr. Ýagny, Käbä gidip zyýarat etmekligiň düzgünlerini aýtjakdyr. Käbe şerife zyrat etmek iki hilidir. Birinjisi: haj, ikinjisi: umradyr.

HAJYŇ HILLERI

Haj bäş hilidir:

Birinjisi:Parz bolan hajdyr. Bu hem dört görnüşlidir:

1. فرض استطاعتی Farzu istita:gaty – her bir akyly ýerinde we belagat ýaşyna (şerigat boýunça kämillik ýaşyna) ýeten, azat musulmanyň hajat aslysyndan¹ başga, dolanyp gelýänçä içeri-maşgalasyna gerek bolan azyklaryndan başga, ýol kreýlerine we sapardaky beýleki harjlaryna ýeter ýaly puly bar bolsa, çaltlyk bilen ömründe bir gezek haj etmek boýnuna parz bolan hajdyr.

2. فرض نذری Farzu nezri – özüniň nezir etmekligi² bilen boýnuna lazym eden parz hajydyr.

3.فرض قضائی Farzu kaza'y – özüniň bozmaklygy sebäpli ýa haj etmekden gaýtarylmaklygy sebäpli bozulan hajynyň kazasyny almaly bolan parz hajydyrdyr.

4. فرض شروعی Farzy şurugy – özüniň yhram baglap boýnuna düşüren parz hajydyr.

Ikinjisi: Wajyp bolan hajdyr. Haýsy bir adam Mekgä ýa Harama girmek niýeti bilen mikatdan yhramsyz geçip, Haram şerife girmekligi sebäpli, haj ýa umra etmek lazym bolanda, hajy saýlamaklygy sebäpli boýnuna haj wajyp bolýar, ýagny wajyby muhaýýiriň (öz islegiňe görä saýlap alnan wajybyň) toparyndandyr.

Üçülenjisi:Nefil bolan hajdyr. Parz we wajyp hajdan başga buýrulan ýol bilen edilen artykmaç haj nefildir. Muňa mustahab haj hem diýilýär.

Dördünjisi: Haram bolan hajdyr. Illere eşitdirmek üçin, hajy aga diýdirmek üçin we il-güne görkezip abraý almak üçin ýa-da haram pul bilen edilen haj haram hajdyr.

Bäşinjisi: Mekruh bolan hajdyr. Şu mekruh haj alty tüýslidir.

1.Hyzmata mätäç bolan atasyndan-enesinden rugsatsyz gidip eden hajy.

2.Kakasy ýok adamyň elinde ýagdaýsyz galan ata ýa ene bar bolsa, şolar-da agtygynyň hyzmatyna mätäç bolsa, şolardan rugsatsyz gidip eden hajy.

3.Ejesi ýok adamyň elinde saklaýan, haldan düşen babasy ýa mamasy bar bolsa, şolar-da şu agtygyň hyzmatyna mätäç bolsa, şol agtygyň babasyndan ýa mamasyndan rugsatsyz gidip eden hajy.

4.Özleriniň eklenji boýnuna wajyp bolan adamlary, eklençsiz taşlap gidip eden hajy.

5.Derrew bermeli bergisini berer ýaly maly (mal – emläk manysynda) ýok adamyň bermeli adamyndan rugsatsyz gidip eden hajy.

6. Bergili adamyň özüne kepil bolan adamdan rugsatsyz, diňe öz algydarynyň rugsady bilen gidip eden hajy.

Şu alty tüýsli haj şerigatda mekruhdyr.

UMRANYŇ HILLERI

Umra dört hilidir.

Birinjisi: عمره واجبه Umra wä:jibedir (wajyp bolan umra), ýagny bir ynsanyň özi boýnuna wajyp etmekligi sebäpli lazym bolan umradyr. Şu wajyp üç tüýsli bolýar.

1. واجب نذری Wä:jib nezri: – özüniň nezir etmekligi sebäpli boýnuna wajyp bolan umra.

2. واجب تجاوزی Wä:jib tejä:wuzi: – Mekgä ýa Harama girmek niýeti bilen mikatdan yhramsyz geçip, Haram şerife girmekligi sebäpli haj ýa umra etmek lazym bolanda, umrany ygtyýar etmekligi jähtli umra wajyp bolýar, ýagny wajyby muhaýýiriň (öz islegiňe görä saýlap alnan wajybyň) toparyndandyr.

3. واجب احصاری Wä:jib ihsa:ri: – muhrimi (yhram baglan adamy) ýoldan gaýtarylmagy jähtden boýnuna wajyp bolýan umra, ýagny mugtemiri (umra edýän adamy) umra etmekden gadagan edilse, şoňra umra etmegi rugsat edilen wagtynda, onuň umra etmekligi wajypdyr. Eger haj edýäni Mekgeden we Arafatdan gadagan edilse, onda ol dem çalyp yhramdan çykmaly, rugsat edilen wagtynda bolsa hem haj etmek, hem umra etmek wajyp bolýandyr.

Ikinjisi: عمره مسنونه Umra mesnu:ne (sünnet edilen umra). Ýagdaýy bolan her bir musulman üçin ömründe bir gezek umra etmek sünneti mu'äkkidedir¹. Şu umra حجة صغری Haj sugra (kiçi haj) diýip-de aýdylýandyr.

Üçünjisi: عمره مکروهه Umra mekru:he. Gurban aýynyñ 5 gününde (9-y, 10-y, 11-i, 12-si, 13-i günlerinde) edilen umra mekruh umradyr we haj etmek mekruh bolan ýagdaýlarda umra etmek-de mekruhdyr.

Dördünjisi: عمره محرمه Umra muhharrama (haram bolan umra ). Illere eşitdirip, görkezmek üçin we halklaryñ arasynda şöhratlanmak üçin edilen umra ýa haram mal (pul) bilen edilen umra haram umradyr.
HAJYŇ PARZLARY

Hajyň parzlary dörtdür:

1.Niýet etmek.

2.Niýet edeňde bir gezek telbiýe aýtmak:

لَبَّيْكَ اللَّهُمِّ لَبَّيْك لَبَّيْكَ لَا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْك اِنَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَكَ وَ الْمُلْك لَا شَرِيكَ لَك

(Läbbäýk Alla:hummä läbbäýk, läbbäýkä lä: şäri:kä läkä läbbäýk, innälhamdä wännigmätä läkä wäl mulk, lä: şäri:kä läk)

Terjime: Emriňe boýun boldum! Eý bar Hudaýa! Emriňe boýun boldum. Buýrugyňa boýun boldum. Saňa taý ýokdur. Buýrugyňa boýun boldum. Hemme öwgüler we nygmatlar hökman seniň üçindir. Mülk-de Seniň üçindir. Saňa taý ýokdur.

3.Arafatda durmak.

4.Towaf Zyýarat etmek. (Mukaddes Käbäniň daşyndan ýedi gezek “towaf zyýaratˮ niýeti bilen aýlanmak)

Haj amallaryndan şu dördüň haýsy biri terk edilse, haj dogry bolmaz.
HAJYŇ WAJYPLARY

Hajyň wajyplary beýleki buýruklaryň (yhramyň, towafyň, Arafatyň içindäki) wajyplary bilen hasap edilse 37 wajyp bolýar, ondan-da köp bolmagy mümkindir:

1.Mykatdan niýet etmek.

2.Safa we Merwede sagy etmek.

3.Sagyny Safadan başlamak.

4.Uzursyz adam üçin sagyny ýöräp gezmek.

5.Arafata gündiz baran adam tä gün batýança durmaly.

6.Arafatdan gaýdaňda ymama boýun bolmaly.

7.Muzdelefede daň atandan soňra durmak.

8.Agşamy ýassy namazyň wagtyna çenli gijikdirip ýassy namazy bilen birleşdirip Muzdelefede okamak.

9.Jemeratlara daş atmak.

10.Jemre Akabanyň daşlaryny owalky günde kelle syrdyrmakdan öň atmak.

11.Her günüň daşlaryny ikilenji güne gijikdirmesizlik.

12.Kelle syrdyrmak ýa-da gyrkdyrmak.

13.Kelläni gurbanlyk günlerinde syrdyrmak ýa-da gyrkdyrmak.

14.Haram şerifde kelläni syrdyrmak ýa-da gyrkdyrmak.

15.Towaf Zyýaratyň köp aýlawlarynyň gurbanlyk günlerinde bolmagy.

16.Towafy Hatymyň daşyndan etmek.

17. Hökümi nejasatdan arassa bolmak, ýagny täretsizlikden we ini haramlykdan päk bolmak.

18.Towafy sagdan başlamak.

19.Towafda owratyňy örtmek.

20.Uzursyz adamyň towafy ýöräp etmegi.

21.Towafyň ýedi aýlawyndan soňra iki rekagat namaz okamak.

22. Afakylaryň¹ hoşlaşyk towafyny etmekleri.

23. Karynyň² şükrana çalmazyndan öň daş atmagy.

24.Mutemettigiň³ şükrana çalmazyndan öň daş atmagy.

25.Karynyň şükrana çalmagy.

26.Mutemettigiň şükrana çalmagy.

27.Karynyň kelle syrdyrmazyndan öň şükranasyny çalmagy.

28.Mutemettigiň kelle syrdyrmazyndan öň şükranasyny çalmagy.

29.Karyn şükranasyny eýýämun-nahrda çalmagy, ýagny Gurban aýynyň 10,11,12-si günlerinde.

30.Mutemettig şükranasyny eýýämun-nahrda çalmagy, ýagny Gurban aýynyň 10,11,12-si günlerinde.

31.Karyn şükranasyny Haramda çalmagy.

32.Mutemettig şükranasyny Haramda çalmagy.

33.Nefil hedini⁴ Haramda çalmak.

34.Jenaýat üçin öldürilýän janlylary Haramda çalmak.

35.Yhramly adamyň yhramly wagtynda haram bolan işleri terk etmegi.

36.Yhramly adamyň yhramly wagtynda mekruh tahryma¹ bolan işleri terk etmegi.

37. Nezir edilen sowgady haramda çalmak.

Şu wajyplaryň her biri terk edilse haj bozulmaz, emma janly çalmak wajyp bolar. Birnäçe ýerlerde welin janly çalmak wajyp bolmaz, Inşa Allahutagala olary öz ýerlerinde aýdarys.