Haqqin iZİ İLƏ

ŞİƏLİK MONQOL HAKİMİYYƏTİ DÖNƏMİNDƏ

Monqolların hakimiyyəti h. q. 650-ci ildə İranda Hülaku xan tərəfindən təsis edildi (Elxanilər dövləti) və h. q. 736-cı ildə Sultan Əbu Səidin ölümü ilə sona yetdi. Hülaku xan İraqa ikinci hücumda Bəni-Abbas hakimiyyətini məğlub etdi. Bütün məzhəblərə öz ayinlərini keçirməkdə, məzhəblərini təbliğ etməkdə sərbəstlik və elm adamlarına dəyər verdi. Başqa sözlə desək, Hülaku xanın qarətləri, törətdiyi qətllər dini və ya məzhəbi məqsəd daşımırdı. Elə buna görə də ələ keçirdiyi bölgələrdə dini və məzhəbi fəaliyyətlərə tam azadlıq verirdi.

Hülaku xanın İslamı qəbul edib-etməməsi haqqında fikir ayrılığı mövcuddur. Bəziləri onun, hətta şiə olduğunu iddia etmişlər. Amma dörd monqol sultanının İslamı qəbul etdiyi sübut olunmuşdur. Bunlar Əhməd xan, Qazan (Mahmud) xan, Sultan Məhəmməd Xudabəndə və Bahadur xandır. Əhməd xanın hakimiyyəti uzun sürmədi. Qazan xanın isə şiə olduğuna tarixi dəlillər var. Sultan Məhəmməd Xudabəndə öncə hənəfi məzhəbində idi. Amma əhli-sünnə alimlərinin ən bilicisi olan Nizam əd-din Əbd əl-Məlik Şafeini baş qazı vəzifəsinə təyin etdi və o, elmi mübahisələr zamanı Hənəfi alimlərinə üstün gəldiyinə görə, Şafei məzhəbini qəbul etdi. Sonda belə elmi mübahisələrdən biri də Əllamə Hilli (vəfat-726 h. q.) və Nizam əd-Din arasında baş verdi. Əllamə Hilli ona üstün gəldi. Nəticədə Sultan Xudabəndə şiə məzhəbini seçdi və onun hakimiyyəti altında olan bütün bölgələrdə İmamiyyə ayinlərinin icra edilməsini əmr etdi. Onun xahişi ilə Əllamə Hilli məşhur kitabı “Nəhc əl-həqq və kəşf əs-sidq”i qələmə aldı. Ondan sonra oğlu sonuncu monqol sultanı Bahadur da şiə olaraq qaldı.

H. q. yeddinci və səkkizinci əsrdə monqol sultanları dönəmində böyük şiə alimləri yetişdi. “Şərai əl-İslam” əsərinin müəllifi Mühəqqiq Hilli (vəfat-676), Yəhya ibn Səid (vəfat-689), “əl-Cami əş-şərai” kitabının müəlifi Əllamə Hilli (vəfat-726), atası Sədid əd-din Hilli, oğlu Fəxr əl-mühəqqiqin (vəfat-771), Seyid Rəzi əd-din Tavus (vəfat-664), Seyid Qiyas əd-din ibn Tavus (vəfat-693), İbn Meysəm Bəhrani (vəfat-679 və ya 699) Xacə Nəsir əd-din Tusi (vəfat-672), Qütb əd-din Razi (vəfat-766) və başqaları bu qəbildəndirlər.

Bu dönəmdə diqqət çəkən məsələlərdən biri də Əllamə Hillinin təklifi ilə Sultan Xudabəndə tərəfindən təsis edilən “gəzərgi (səyyar) mədrəsə” idi. Monqol sultanlarının adətinə görə, onlar isti fəsilləri Marağa və Sultaniyyədə, soyuq fəsilləri isə Bağdadda keçirirdilər. Sultan bu səfərlərə böyük elm xadimlərini də aparırdı. Əllamə Hilliyə sonsuz rəğbətindən, ona da onu müşayiət etməsini təklif etmişdi. Bir tərəfdən əllamə bu təklifi rədd etməyi məsləhət görmürdü. Çünki ona kin bəsləyən müxalif və düşmən qüvvələr bu rədd cavabdan onun əleyhinə istifadə edə bilərdilər. Digər tərəfdən də o, tam olaraq özünü sultanın ixtiyarına verib elmi fəaliyyətindən qalmaq istəmirdi. Bütün bunları nəzərə alıb sultana “gəzərgi mədrəsə” təsis etməsini təklif etdi. Sultan bu təklifi bəyənib həyata keçirdi və beləcə Əllamə Hilli şiə etiqadını, İslam maariffini təbliğ etməyə, tələbələr yetişdirməyə davam etdi¹.