Həyat fəALİYYƏTİ TƏHLÜKƏSİZLİYİNİn nəZƏRİ Əsaslari

Elektromaqnit şüalanmasının mənbəyi təbii və süni şəkildə iki yerə bölünür. Bu mənbələrə atmosfer elektrikini, günəş və qalaktikadan gələn radioşüalanmanı, yer kürəsinin elektrik və maqnit sahəsini, müxtəlif qurğulardan yaranan süni mənbələri misal göstərə bilərik. Süni elektromaqnit sahəsini yaradan mənbələrə termiki qurğularda istifadə olunan lampalı generatorun kondensatorlarını (gücü 8 – 200 kVt), generator­ların, transformatorların, antennaların dalğa ötürücülərinin birləşdirici xətlərini aid etmək olar.
Aşağıdakı cədvəldə (cədvəl 3.6) elektromaqnit şüalanma­sının spektri göstərilmişdir. Bunlar həm süni, həm də təbii şəraitdə yaranan şüalardır.
Qeyd etmək lazımdır ki, insan orqanizmi öz inkişaf mərhələsi boyu təbii şüalanmaya məruz qalır. Güclü təbii şüalanma insana zərərli təsir göstərir. Bu baxımdan, müxtəlif dalğaların insan orqanizminə təsirini öyrənib ondan mühafizə yollarını göstərmək lazımdır.
Cədvəl 3.6
Elektromaqnit şüalanmasının spektri

Tezlik	Dalğanın uzunluğu	Elektromaqnit şüalanması
10	10^3 km	Dəyişən texniki cərəyan
10^2		Səs tezliyinə malik olan
10^3		Dəyişən cərəyan
10^4
10^5		Uzun
10^6	1 km	Orta
10^7		Qısa
10^8	1 m	ultraqısa radiodalğaları
10^9		Desimetr
10^10		Santimetr
10^11	1 mm	Millimetr
10^12
10^13	1 mk	infraqırmızı şüalar
10^14
10^15		görünən şüalanmalar
10^16		ultrabənövşəyi şüalar
10^17
10^18		rentgen şüaları
10^19
10^20
10^21		qamma şüalar
10^22
10^23		kosmik şüalar
10^24

Müasir texnikada müxtəlif məqsədlər üçün, elektrik yırğalanma tezliyindən geniş istifadə edilir. Məsələn:

10 hs – avtomatlaşdırma sahəsində müxtəlif sınaqlar məq­sədilə istifadə edilir.
10 - 10⁴ hs – texnikada işlədilən sənaye cərəyanları:
10⁵ - 10¹⁴ hs – böyük kütləyə malik olan cisimlərin yırğa- lanması atom və molekulların mexaniki yırğalanmasından yaranır. Bu yırğalanma uzun infraqırmızı istilik ayrılması ilə gedən şüalanmadır.
Qısa infraqırmızı şüalar atom daxilində gedən prosesdən yaranır. Yəni, mərkəzindən kifayət qədər uzaqda olan elektron nüvə yaxınlığında olan qata yaxınlaşması zamanı qısa infraqır- mızı şüalar yaranır. Elektronun bir qatdan digərinə keçməsi nüvədən α və β hissəciklərinin ayrılmasına və γ şüalanmasına səbəb olur. 10²¹ hs-ə malik olan elektromaqnit şüalanması γ şüalanmasıdır.
Kosmik şüalar kosmik fəzada yüksək sürətlə hərəkətdə olan elektromaqnit hissəciklərinin selidir. Bu şüalanmanın tezliyi 10²²-10²⁴ hs-ə bərabərdir.
Elektromaqnit şüalanması insan orqanizminə zərərli təsir edir. Bu təsir dərəcəsi dalğanın uzunluğundan və şüalanmanın intensivliyindən asılıdır.
Sənaye tezlikli 50 və 60 hs olan elektrik cərəyanı tərəfin- dən yaranan elektromaqnit sahəsi bu sahənin yüksək gərginli- yində insan orqanizminə bioloji təsir edir. İnsan bədəninin elektrikləşməsi onun gərginliyi 150-220 kV-dan yuxarı olan elektrik xətləri altında yerləşdiyi zamanı baş verir. Bu təsirin nəticəsində mərkəzi sinir sistemində tormozlanma baş verir ki, o da insanda əzginlik, yuxululuq, tez yorulma halına səbəb olur. Eyni zamanda, qanda müəyyən dəyişikliklər baş verir. Qan təzyiqi artır, ürək döyünməsi başlayır, döyüntünün sayı yüksəlir. Lakin, bu hallar yalnız insan elektromaqnit sahəsində yerləşdikdə yaranır. Elektromaqnit zonasından uzaqlaşaraq müəyyən qədər istirahət etdikdən sonra göstərilən hallar yox olur.
Verilmiş dalğa uzunluğunda elektromaqnit sahəsinin insan orqanizminə bioloji təsiri onun intensivliyindən və orada yerləşmə müddətindən asılı olduğu üçün zərərlilik kriteriyasını bədən tərəfindən udulan enerji kimi qəbul etmək olar. Udulan enerji insan bədənində axan cərəyanın kvadratından, insanın bu zonada yerləşmə müddətindən və bədənin keçiriciliyindən asılıdır.
Sənayenin müxtəlif sahələrində materialların termiki işlənməsi geniş inkişaf etmişdir. İşlənmənin yüksək və daha yüksək tezlikli (10⁴ - 10⁶ Hs) cərəyanla induksiya və dielektrik metodları ilə qızdırılması iqtisadi cəhətdən çox əhəmiyyətlidir. Bu üsulda, həmçinin işçilərin iş şəraiti yaxşılaşır. Belə ki, müxtəlif yanacaqla işləyən qızdırıcı və əridici sobaların induksiya qızdırıcı qurğularla əvəz edilməsində sexin havasının təmizliyi yüksək olur, işçilərə təsir edən istilik şüalarının intensivliyi və təsir vaxtı qısalır.
Radio və telecihazlar istehsal edən zavodlarda və həmçinin onların tətbiq edildiyi texnoloji proseslərdə ultra yüksək və daha yüksək tezlikli generatorlardan istifadə edilir (10⁶ -10¹¹ Hs).
Şüalanma mənbələri əsasən bunlardır:
– metalların əridilməsi, qaynağında və bərkidilməsində istifadə olunan induksiya qızdırıcıları;
– dielektrik qızdırılması qurğusunda istifadə edilən makara.
Bu qurğular əsasən ağac materialların qurudulmasında, dielektriklərin yapışdırılmasında və plastmasların qızdırılma­sında istifadə edilir. Bunlardan başqa, işçi kondensatorlar müxtəlif generatorlarda yüksək və daha yüksək maqnit sahələri yaradan mənbələrdirlər.
İnsanların yüksək və daha yüksək (10⁵-10¹¹) tezliklərdən şüa zədəsi alması demək olar ki, eynidir. Lakin, bu zədələrin göstəriciləri daha yüksək tezliklərdə çox kəskin seçilir.
Şüalanma dərəcəsini müəyyən etmək üçün insanın aldığı, yəni onun tərəfindən udulan enerjini ( ) bilmək vacibdir:


(3.10)

burada – güc axınının sıxlığı, vt/m²;

– effektiv udulma sahəsi, m².

Elektromaqnit sahəsinin insan bədəninə təsirindən, toxumaların və ayrı-ayrı bədən üzvlərinin qızması yaranır. Bu dəyişikliyin yaranması bir də onunla izah edilir ki, dalğaların 1-100 sm diapazonunda, dəri özünü dielektrik kimi aparır və bu zaman bədəndən külli miqdarda su ayrılır. Qeyd etmək lazımdır ki, enerjinin udulma mexanizmi çox mürəkkəb bir prosesdir. Bu proses demək olar ki, ion parçalanması, dipol rezonansı udulmalarının məcmuundan ibarətdir.

Şüanın zərərli təsirinin ilk göstəricisi insan bədəninin hərarətinin artmasıdır. Udulan enerjinin miqdarı artdıqca, bədənin temperaturu yüksəlir. Temperaturun yüksəlməsi öz növbəsində toxumaların zədələnməsini dərinləşdirir.
İnsan bədəninin bəzi üzvləri şüaya qarşı çox həssas olur və onlarda temperaturun artması daha intensiv olur. Bu hissələr, istilik mübadiləsini çətin aparan hissələrdir. Adətən, belə hissələrə intensiv qan dövranı olmayan üzvlər aid edilir. Bunlara misal göz, bəzi bağırsaq orqanları, sidik yolu və s. göstərmək olar. Bütün bədənin şüalanması bəzi hissələrin şüalanmasından daha təhlükəlidir. Bu onunla izah edilir ki, bədənin bir hissəsi şüalandıqda qan dövranı orada yaranan istiliyi kənara aparır.
Elektromaqnit sahəsinin yayılma xarakteri və xassələri dalğanın uzunluğundan ( ) asılıdır. Şüalanma mənbəyindən olan məsafədən asılı olaraq üç zona qeydə alınır: yaxın zona (induksiya zonası), aralıq zona (interferensiya) və uzaq (şüalanma) zona.
Şüa mənbəyinə daha yaxın olan induksiya zonası mənbədən məsafəsi ilə müəyyən edilir. Bu zonada elektrik sahəsinin gərginliyi (E) və maqnit sahəsinin gərginliyi­nin (H) nisbəti şüalanma mənbəyinin növündən asılı­dır. Enerjinin sıxlığı olan W, ya elektrik, yaxud da maqnit sahəsi gərginliklərinə görə hesablana bilər.
Uzaq zona mənbədən aşağıdakı məsafədə yerləşir:


(3.11)
Bir şərtlə ki,
(3.12)

burada D – mənbənin həndəsi ölçüsüdür.

Bu zonada elektrik və maqnit sahələrinin gərginliyi arasında aşağıdakı asılılıq müşahidə olur.

(3.13)

Dalğa zonasında maqnit sahəsinin effektivliyi təcrübədə şüalanma axını gücünün sıxlığı ilə (σ) ilə qiymətləndirilir. Bu vahid zamanda (1 san) dalğaya perpendikulyar vahid səthdən keçən enerjiyə deyilir:

W/m² (3.14)

Əgər şüalanma şərtini ödəmirsə onda o, difrak­siya zonasını tutur. Bu zonada, elektromaqnit enerjisi müxtəlif istiqamətdə dalğa şəklində yayılır, üst-üstə düşərək maksimum və dayanan dalğalar sistemini yaradır.

Əgər yaxın məsafədən bu və ya digər əşyalar vasitəsilə dalğaların əks edilməsi baş verərsə bu zaman həmin zonada difraksiya zonası yaranır.
Difraksiya zonasında şüalanma enerjisi axın gücünün sıxlığı ayrı-ayrı dalğaların sıxlığının cəminə bərabər olur.
Şüalanma təzyiqindən asılı olaraq, iş yeri dalğa, difrak­siya və induksiya zonasında yerləşə bilər.
Dalğanın uzunluğu 10 sm-dən az olduqda iş yeri həmişə dalğa və difraksiya zonasında yerləşəcəkdir. Bu zonalar üçün, şüalanmanın qiyməti σ-dan asılı olacaqdır. Dalğanın uzunluğu bir neçə metrdən çox olduqda isə şüalanma E və H-ın ölçüsü ilə qiymətləndirilir və bunlardan asılı olaraq, vahid həcmə düşən enerjinin sıxlığı təyin edilir. Bununla əlaqədar olaraq, şüalanmanın buraxıla bilən səviyyəsi uzun və qısa dalğalar üçün müxtəlif vahidlərdə götürülür.
Şüalanmanın buraxılabilən səviyyəsi DÜİST 12.1.006-76 “radiotezliklərin elektromaqnit sahəsi, ümumi təhlükəsizlik tələbləri”nə əsasən təyin edilir.
DÜİST 12.1.002-84-ə görə elektrik sahəsi (ES) gərginli­yinin bu­raxılabilən həddi və insanın bu həddən asılı olaraq, orada daim qalma müddəti normalaşdırılmışdır. Bu standarta əsasən;
a) ES gərginliyinin buraxılabilən səviyyəsi 25 kV/m qəbul edilir. Bu həddən yuxarı fərdi qoruyucu vasitəsiz işləmək qadağandır.
b) Gərginliyi 5 kV/m qədər ES-də işçilərin qalma müd­dəti iş günündən artıq olmamalıdır.
c) ES gərginliyi 5-20 kV/m olduqda insanın həmin zonada iş müddəti aşağıdakı düsturla hesablanmalıdır:


(3.15)

burada E – həmin zonada insana təsir edən ES gərgin­liyidir, kV/m.

d) ES gərginliyi 20 kV/m yuxarı olduqda, işçinin həmin zonada işləmə müddəti 10 dəqiqədən artıq olmamalıdır.

Əgər işçi bütün iş günü ərzində müxtəlif gərginlikli ES-də işləyibsə, onun bu zonada yerləşmə vaxtının yolveriləbilən vaxta çevrilmiş vaxtı aşağıdakı kimi hesablanmalıdır:

burada – normalaşmış vaxtın bioloji təsirinə ekvivalent olan çevrilmiş vaxt;

, ... – uyğun olaraq iş müddətində verilmiş , ... gərginlikli zonada işçinin yolve­ri­lə­­bilənqalma müddəti;
, ... – uyğun olaraq işçinin , ... gərginlik zonalarında yerləşmə vaxtı­dır.

Çevrilmiş vaxt ( ) 8 saatdan artıq olmamalıdır. İş yerində şüalanmaya nəzarət etmək üçün onu vaxtaşırı ölçmək lazımdır.