HəZİNİ “HƏDİSİ-ƏRBƏİN” TƏRCÜMƏSİ

§4 . Həzininin “Hədisi-ərbəin” tərcüməsi”nin əlyazmalarının paleoqrafik orfoqrafik və lekstoloji tədqiqi xüsusiyyətləri
Həzininin “Hədisi- ərbəin” tərcüməsinin bizə məlum üç nüsxəsi vardır. Onlardan biri Bakıda - Azərbaycan MEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda (B-2873), iki əlyazması isə Türkiyənin Ankara (Ankara Universitesi, dil ve tarih - coğrafiya fakültesi, İsmail Saib Hoca yazmaları, 738) və Bursa (Orhan kütübhanesi, 328 (yeni nr. 85) şəhərlərindəki kitabxanalarda saxlanılır.

Tərcümənin Bakı nüsxəsinin əvvəlindən təxminən 1 səhifə həcmində mətn (Bursa nüsxəsi ilə müqayisədə 15 beyt), sonundan isə böyük bir hissə (26 - 40 - cı hədislər) çatışmır. Nüsxə uzun müddət yanlış olaraq Əhmədinin “Əsrarnamə” tərcüməsi hesab edilmişdir (bax: 22,156). Əlyazmanın mövcud son vərəqində Əhmədinin “Əsrarnamə” tərcüməsinin (bax 50) son səkkiz beyti yazılmışdır ki, bu da belə bir yanlış nəticəyə gətirib çıxarmışdır. Nüsxənin diqqətlə öyrənilməsi göstərdi ki, onun lap əvvəlində - mövcud 1b vərəqində əsərin adı aşağıdakı şəkildə yazılmışdır:

Arayə gəldi “Hədisi-ərbəin,”

Bir neçə söz nəql olundı, ey əmin.
Əlyazmadakı mətnin məzmunu ilə yaxından tanışlıq da onun “Əsrarnamə” deyil, məhz “Hədisi- ərbəin”(Qırx hədis) toplusu olmasını açıq-aşkar şəkildə sübut edir. Fikrimizcə, nüsxənin mövcud sonuncu vərəqində “Əsrarnamə”nin sonluq hissəsinin yazılmasını təsadüfi hal kimi dəyərləndirmək olmaz. Çox güman ki, bu iki əsər -“Hədisi- ərbəin” və “Əsrarnamə” vaxtilə əlyazmada bir cild daxilində (məcmuə şəklində) imiş: sonradan onun böyük bir hissəsi, yəni “Hədisi- ərbəin”in son bölmələri və “Əsrarnamə”nin sonluq hissəsi istisna olmaqla, hamısı cildin ortasından düşmüş və itmişdir(əlyazma əvvəl cildsiz olmuş, son dövrdə bərpa edilmişdir).

Tərcümənin Bakı nüsxəsi 46 vərəqdən ibarətdir. Mətn Avropa istehsallı krem rəngli kağızda, səliqəsiz və narın nəstəliq xəttilə iki sütunda və haşiyədə yazılmışdır. Hər səhifədə beytlərin sayı 15, haşiyədə isə əsasən 4-dür (başlıq yazılan səhifələrdə isə, təbii ki, bu rəqəm bir qədər azdır). Ölçüsü 15×19 sm-dir. Əlyazmanın katibi Şeyx Məhəmməd vəldi – Hacı Molla Əlidir. Sonda əlyazmanın sahibinin Məhəmməd Əli bin Molla Məhəmməd bin Süleyman cəmaəti – Qıraclar ( Qırçılar?) جماعت غرجلر olduğu da göstərilir.

Əlyazmanın mətni 25-ci hədisə aid hekayə ilə tamamlanır. Nüsxə:
اولدی لولاک لعمرک تاج اونکا قاب قوسین اولدی هم معراج اونکا

beyti ilə başlanır.

Əlyazmadakı son vərəq isə aşağıdakı beyt və Quran ayəsi ilə tamamlanır:
استه سنک کیم بیله سنک عیان اوخیکل بو آیتی اول شادمان

فلا تعلم نفس ما اخفی لهم من قرة اعین جز ایماکا نوا یعملون

Əlyazmanı paleoqrafik əlamətlərinə görə XVIII yüzilliyə aid etmək olar.

Əlyazmanın səciyyəvi orfoqrafik xüsusiyyətlərinə gəldikdə isə, ilk növbədə qabarıq şəkildə özünü göstərən imla sabitsizliyi, daha doğrusu, bəzi sözlərin müxtəlif şəkillərdə yazılmasını qeyd etmək lazımdır. Məlum oldugu kimi, bu xüsusiyyət orta əsrlərə aid Azərbaycan - türk əlyazmalarının, demək olar ki, əksəriyyətində az və ya çox dərəcədə müşahidə olunur (bax.48, 77 - 92; 49, 31 - 45). Tərcümənin Bakı nüsxəsində, eləcə də orta yüzilliklərə aid digər Azərbaycan - türk əlyazmalarında eyni sözlərin müxtəlif qrafik variantlarını, fikrimizcə, imla sabitsizliyi ilə yanaşı, həm də sözügedən mətinlərdə dilimizin müxtəlif ləhcələrinə məxsus xüsusiyyətlərin az və çox dərəcədə öz əksini tapması ilə də izah etmək mümkündür. Fikrimizə sübut olaraq qeyd edək ki, XVI əsr Azərbaycan tərcümə abidəsi “Şühədanamə”nin yeganə əlyazmasında müasir ədəbi dilimizdə “torpaq” kimi yazılan söz dörd qrafik variantdadır: توبراق tobraq (, 201b), توبراغ tobrağ (, 236 a), توپراغ toprağ (,195 b), توفراغ tofrağ (, 195 b). Maraqlıdır ki, bu söz Həzininin “Hədisi - ərbəin” tərcüməsinin Bakı nüsxəsində də eyni vərəqdə üç müxtəlif qrafik variantda yazılmışdır: تپراقtopraq (12a), توپراخtoprax (12a), توپراغ toprağ (12a). Göründüyü kimi, bu nümunədə söz sonunda q - x - ğ hərf əvəzlənməsi, eləcə də müvafiqsəs əvəzlənməsi özünü göstərir ki, bu fonetik hadisə indi də dilimizin müxtəlif şivələri üçün səciyyəvi hal sayılır.

Əlyazmanın səciyyəvi orfoqrafik xüsusiyyətləri ilə bağlı aşağıdakı faktları qeydə almışıq:

1. Bəzi eyni sözlərin sonunda ی - و hərf əvəzlənməsi müşahidə olunur. Məsələn: اوترو - اوتری ötrü – ötri (4a),دوغرم – دوغری doğru - doğrı (10a), دولو dolu (12b) – دولیdolı (11a) və s. Maraqlıdır ki, bu nümunələr eyni və ya yaxın vərəqlərdədir. Deməli, katib həmin sözləri bilərəkdən iki müxtəlif şəkildə yazmış, bununla da onların fərqli tələffüzünü (təbii ki, xalq danışıq dilində) nəzərə çatdırmaq istəmişdir. Eyni sözlərin sonunda ی - و hərflərindən istifadə olunması halına “Şühədanamədə” də rast gəlirik (48, 80). Onu da qeyd edək ki, Həzini tərcüməsindəki bu sözlərdə fonetik hadisə - u - i səs əvəzlənməsi öz əksini tapmışdır. Bu fonetik hadisə dilimizin qərb şivəsi üçün səciyyəvi xüsusiyyət sayılır (9).

2. Bəzi sözlərin sonundakı “ə” səsi gah ه (ha) hərfi ilə, gah da müvafiq hərəkə ilə ifadə olunmuşdur. کوچه نکزده küçənizdə (4a) – کوجدن küçədən (4a), ده ده – د د dədə (9 b, 6 b) və s. Göründüyü kimi, ikinci nümunədə söz ortasındakı “ə” səsi də iki müxtəlif şəkildə - həm ه hərfi ilə, həm də hərəkə ilə ifadə olunmuşdur. Söz sonunda “ə” səsinin hərəkə ilə ifadə olunması Şirazinin “Gülşəni - raz” tərcüməsinin Sankt – Peterburq nüxsəsində də müşahidə olunur (49, 38).