HəZİNİ “HƏDİSİ-ƏRBƏİN” TƏRCÜMƏSİ

Yey­gü - ye­mək, qi­da:
Di­lə­rəm ki, an­la­ra yey­gü alam,

Kim ola­rın kön­li­ni xür­rəm qı­lam.
"Yey­gü" sö­zü­nün ey­ni məna­da or­ta əsr­lə­rə aid türk­dil­li ya­zı­lı abi­də­lər­də iş­lən­mə­si qeyd olun­muş­dur (108, VI, 4619). Bu sö­zə XVI əsr Azərbaycan tərcümə abidəsi "Şeyx Sə­fi təz­ki­rə­si"ndə də rast gə­li­rik: "Bi­zim atı­mız adə­mün yey­gü­si ye­məz" (59, 24-25). Yu­sif Məd­da­hın "Vər­qa və Gül­şah" əsə­rin­də isə eyni mənada "ye­yə­si" sözü iş­lən­miş­dir. "Nə ye­yə­si ye­di, nə xud uyu­dı" (40, 21).
Yögüş// yögiş- çox, xeyli:
Yolları sə’b,günahları yogiş,

Bilməzəm ki, necə olasıdır iş.
Bu söz istər qədim türk mətnlərində (bax: 76,350), istərsə də orta yüzilliklərə aid türk və Azərbaycan yazılı abidələrində (bax: 76,350, 26, 26) "ögüş" şəklində işlənmişdir. Söz başındakı "y" samiti türk dillərinin daha əski qatlarının göstəricisi kimi qəbul edilə bilər.

Tər­cü­mə­nin dilində­ki türkmənşəli ar­xaik söz­lə­rin ki­çik bir qru­pu­nu da müasir di­li­miz­də şə­kil­cə - fonetik tərkibcə müəyyən dəyişikliyə uğramış söz­lər təş­kil edir:

Gö­zət­mək - göz­lə­mək:
Də­xi ma­yəh­ta­cı ye­nə ol­dı ol,

Pəs, ol sa­ru gö­zət­di tut­dı yol.
"Göz­lə­mək" feli­nin bu əs­ki fo­ne­tik şək­li­nə də or­ta əsr­lər Azər­bay­can ya­zı­lı abi­də­lə­rin­də rast gə­li­rik (54, 219; 18, 24). Prof. C. Qəh­rə­ma­nov bu felin Nə­si­mi "Di­va­nı"n­da, Ş.Xə­li­lov isə "Əs­rar­na­mə"də "qo­ru­maq", "sax­la­maq" məna­la­rın­da iş­lən­di­yi­ni gös­tə­rir­lər (15, 438; 69, 182). "Gö­zət­mək" feli­nin bu məna­la­rı əs­ki türk mətn­lə­rin­də (98, 331) və or­ta əsr­lə­rə aid türk­dil­li ya­zı­lı abi­də­lər­də də (166, III, 1818-1819) qey­də alın­mış­dır. Felin bu məna­sı "gö­zət­çi" sö­zün­də özü­nü qo­ru­yub sax­la­mış­dır.

Qa­ran­lu - qa­ran­lıq:

Da­ğə çıx­dı dört ya­nə qıl­dı nə­zər,

Ba­kı­ban çün­kim qa­ran­lu sin gö­rər.
Çağ­daş di­li­miz­də "qa­ran­lıq" şək­lin­də iş­lə­nən bu söz əs­ki türk mətn­lə­rin­də və or­ta əsr­lə­rin ya­di­gar­la­rı olan türk və Azər­bay­can ya­zı­lı abi­də­lə­rin­də, əsa­sən, "qa­ra­nu", "qa­ran­ğu" və "qa­ran­qu"şək­lin­də iş­lən­miş­dir (98, 424, 425; 166, IV, 2276; 39, 45; 18, 25; 72, 14; 219, 32a; 61, 56; 74, 73). "Qa­ran­lu" sö­zü­nə yal­nız "Ət-töh­fə"də ey­ni­lə bi­zim əl­yaz­ma­da­kı qra­fik şək­li­nə rast gəl­dik (103, 339). Qeyd edək ki, bu əl­yaz­ma­da "ka­ran­lı" sö­zü ilə ya­na­şı, "ka­ran­qı" lek­se­mi də iş­lən­miş­dir (103, 339). Di­li­mi­zin Ba­kı və Nax­çı­van şi­və­sin­də "qa­ral­tı" məna­sın­da iş­lə­nən "qa­rat­qu" da bu söz­lə bağ­lı­dır (3, 116).

Ne­tə - ne­cə, nə cür:
Mus­ta­fa qa­tı­na bir xa­tun - ki­şi,

Gəl­di gör­gil kim, ne­tə ol­dı işi.

Əs­ki türk mətn­lə­rin­də bu söz "ne­təq" şək­lin­də iş­lən­miş­dir (98, 358). Prof. Ə. Nə­cib XIII əsr şairi Qul Əli­nin "Qis­se­yi-Yu­sif" əsə­rin­də iş­lən­miş qıp­çaq söz­lə­ri sı­ra­sın­da "ne­tə" sual əvəz­li­yi­ni də qeyd edir (171, 71). XVI əsr əl­yaz­ma­sı "Şi­ra­cül-qu­lub"da isə bu söz "ne­tək" şək­lin­də iş­lən­miş­dir (115, 216). "Ət-töh­fə"də o, "nə­tə" şək­lin­dədir; "Das­ta­ni-Əh­məd Hə­ra­mi"də isə "ni­tə" şək­lin­də trans­krip­si­ya edil­miş­dir (103, 352; 21, 39). XIII-XVI əsr­lər türk­dil­li əl­yaz­ma­lar­da bu söz bol-bol iş­lən­miş­dir (166, IV, 2883-2887). Nə­si­mi və Fü­zu­li­nin dilində bu sual əvəz­li­yi­nə "ne­tə ki" şək­lin­də rast gə­li­rik (15, 509; 214, 21b).

Ni­şə - ni­yə? nə üçün?
Pəs, mə­lək­lər de­di kim, ey zül­mə­nən,

Yer yüzün­də ya­ra­dur­san ni­şə sən.
Prof. Ə. Nə­cib bu sual əvəz­li­yi­nin də Əli­nin "Qis­se­yi-Yu­sif" əsə­rin­də iş­lən­di­yi­ni gös­tə­rə­rək, onu qıp­çaq söz­lə­ri sı­ra­sı­na da­xil edir (115, 71). "Ni­şə" sö­zü Nə­si­mi "Di­va­nı"n­da, "Əs­rar­na­mə"də, Fü­zu­li "Di­va­nı"n­da və baş­qa türk­dil­li ya­zı­lı abi­də­lər­də də iş­lən­miş­dir (15, 521; 14, 129; 166, VI, 2880-2882).

Sa­ğın­maq - san­maq, zənn et­mək:
Gör­cək anı səc­də qıl­dı Cəb­rail,

Anı sa­ğın­dı mə­gər nu­ri-cə­lil.
Qə­dim türk fellə­rin­dən olan "sa­ğın­maq" əs­ki türk mətn­lə­rin­də bol-bol iş­lən­sə də (115, 113), ona Azər­bay­can ya­zı­lı abi­də­lə­rin­dən yal­nız "Şü­hə­da­na­mə"də və "Şeyx Sə­fi təz­ki­rə­si"ndə rast gə­ldik (219, 177b; 61, 28). Qüt­bün "Xos­rov və Şi­rin" əsə­rin­də "sa­ğın­maq" feli­nin "sa­kın­maq" şək­lin­də ey­ni məna­da iş­lən­di­yi­ni qeyd edən prof. Ə. Nə­cib ya­zır ki, bu söz "oğuz qru­pu dil­lə­rin­də sax­lanıl­ma­mış­dır" (115, 113). Felin çağ­daş di­li­miz­də­ki də­yiş­miş şək­li olan "san­maq" (57, 41-48) bu fik­rin yan­lış ol­du­ğu­nu sü­but edir.

Sı­ğa­maq - sı­ğar­la­maq:
Öv­rə­tin Sayrulıq qo­lun sı­ğa­dı dər-za­man,

Ye­nə əv­vəl­ki ki­mi ol­dı rə­van.
Türk­dil­li ya­zı­lı abi­də­lə­rin­dən yal­nız "Sü­heyl və Nov­ba­har" əsə­rində (XIV əsr) bu felin gös­tər­di­yi­miz məna­da iş­lən­mə­si qey­də alın­mış­dır (166, V, 3404). Ma­raq­lı­dır ki, bu­ra­da da "sı­ğa­maq" feli "qol" is­mi ilə ya­na­şı iş­lən­miş­dir: "Du­ru­şub qo­lı­nı sı­ğar­san be­cid" (166, V, 3404). "Ət-töh­fə"də bu söz "sı­ğa­la­maq" şək­lin­də­dir və "əl­lə­mək", "yox­la­maq" məna­la­rın­da iş­lən­miş­dir (103, 372).

Yud­maq - ud­maq.

Ən­gə­ki­nə da­ya­nur iki ci­da,

Çey­nə­yib qoy­maz ki, ol quş yu­da".
"Ud­maq" feli­nin bu əs­ki şək­li "yut­maq" şək­lin­də bu­gün­kü "ud­maq" feli­nin da­şı­dı­ğı hər iki məna­da (bo­ğaz­dan ötür­mək; oyun­da apar­maq) iş­lən­miş­dir (15, 560; 54, 218, 72, 21). Bey­tin bi­rin­ci mis­ra­sın­da iş­lən­miş "ən­gək" sö­zü də "əm­gək" is­mi­nin əs­ki fo­ne­tik va­rian­tı­dır. "Ən­gək" sö­zü Kaş­ğa­ri­də və Qütb­də "en­gək" və "in­qək" şək­lin­də iş­lən­miş­dir (114, 458). Prof. Ə.Nə­cib bu sö­zün Qa­zi Bür­ha­nəd­di­nin "Di­va­nı"n­da da "ənaq" şək­lin­də iş­lən­di­yi­ni qeyd edir (115, 242).