Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

MÜHÜRCÜLÜK

Bizans Dönemi

Bizans'ta mühürler (Yunanca sfragis, Latince sigillum ya da bulla) genellikle kurşun, altın, gümüş ve balmumundan yapılırdı. Arkeolojik araştırmalar sonucu bulunan bu mühürlerin çapları 15 ila 80 mm arasında değişmekte olup ortalama boyut 23-28 mm civarındadır. Mühür genellikle hazırlanan belgenin o kişiye ait olduğunu, kişinin gerçek imzasını belgeye ekleyerek kanıtlamak amacıyla kullanılırdı. Bizans'ta bir mektup ya da yazı hazırlandıktan sonra kapatılarak, arkası bir telle bağlanırdı. Bu tel balmumundan bir mühürle işaretlenir ya da telin iki ucu kurşundan bir mührün içine raptedilir ve gereken yere ulaştırılırdı.

Bizans'ta toplumun bütün kesimlerinin mührü vardı. Başta imparatorlar, yüksek saray görevlileri, hâkimler ve soylular olmak üzere, ticaret ve zanaat erbabı, memurlar ve halktan kişiler bile mühür kullanabilirdi. Günümüze dek ulaşan mühürler arasında imparatorlarınkilerin yanısıra kasaplara, noterlere ve hâkimlere ait olanlar bunu göstermektedir.

İmparatorlar ve onun yüksek temsilcileri altın, balmumu ve kurşun mühürler kullanırdı. Pseudo-Kodinos'un(->) anlattığına göre imparator karısı, oğlu ya da annesi gibi yakın akrabalarına yazdığı yazıları balmumu ile mühürlerdi. Buna karşılık başka kişilerin ne gibi durumlarda balmumu mühür kullandığına ilişkin açık bilgi yoktur. Sarayın büyük memurlarının kullandığı balmumu mühürlerden biri "sebas-tokrator" Nikeforos Petralifas'a ait olup 1200 tarihli bir dokümanın altındadır.

Kurşun mühürler 4. yy'dan itibaren kullanılmış olmalıdır. Fakat bunlara ilişkin buluntular çok nadirdir. En büyük koleksiyonlar 6. yy mühürlerinden oluşur. Bizans'ın nihayetine (1453) kadar kullanılan bu mühürlerin 1200'den sonraki döneme ait olan örnekleri nadirdir. Bunu, kurşun teminindeki güçlüğe ya da nüfus azalmasına bağlamak mümkündür.

Altın mühürler ise 8. yy'dan itibaren kullanılmıştı. Bunların yapılışına ilişkin teknikler yüzyıllar içinde büyük değişiklikler geçirmiştir. İlk olarak kurşun mühürler gibi, eritilmiş madenin kalıba dökülmesiyle, 11. yy ortalarında iki altın yaprağın birbirine lehimlenmesiyle, 14-15. yy'larda ise

iki ince altın tabakanın balmumu ile rapte-dilmesi suretiyle imal edildiler. Bir altın mührün ağırlığı Bizans para birimi olan altın solidi'ye bağlanmıştı. 10. yy'dan kalma De ceremoniis(-*} adlı kitaba göre, dönemin papalarından biri, bir altın mührü, iki altın paraya (solidi) eşdeğer görürken, Antiokheia (Antakya) ve Kudüs patrikleri üç solidi değer biçmişlerdi.

Gümüş mühür örneklerine çok az rastlanmıştır. Bunlardan biri Epiros hükümdarlarından II. Mihael Dukas'ın (hd 1231-1271) monogramrm taşımaktadır. Bizans'ta en çok rastlanan tip olan kurşun mühürler ise merkezi ve eyalet yönetimlerinde çalışan her kademeden görevliler ve sivil ya da dini, kadın ya da erkek her kesim tarafından kullanılıyordu.

8. yy'a kadarki Bizans mühürlerinin büyük bir kısmına bir ismin birkaç harfinden ya da başharflerinden oluşan monog-ramlar ya da yazılar kazınmıştır. Bu yazılardan bir kısmı İsa'ya ve Meryem Ana'ya yöneltilmiş yakarışlar, diğer kısmı ise mühür sahibinin adı ve unvanı idi. Kimi zaman bir karışıklığı önlemek için isim açık biçimde tekrar yazılırdı. Az sayıda olmasına karşılık ikonografik mühürlere de rastlanmıştır. En çok rastlanan ikona Meryem'e ait olup bunu İsa ve azizlerin tasvirleri izlemiştir. 726-843 arasında yaşanan İkonok-lazma(->) döneminden sonra bu uygulamaya daha çok rastlanmıştır. 6-7. yy mühürlerinde rastlanan hayvan figürlerine (kuşlar ve griffon denen mitolojik hayvan) 10. yy'da tekrar dönülmüştür. Çok nadiren sahibinin portresini taşıyan mühürler de bulunmuştur.

Bizans mühürlerinin büyük çoğunluğunda Grek alfabesi, 6. yy'da nadiren de olsa Latince kullanılmıştır. 10. ve 11. yy'la-ra ait bazı mühürlerde nadiren de olsa A-rapçaya ve Suriye diline rastlanır.

Bibi. N. Oikonomides, "The Usual Lead Seal", Dumbarton Oaks Papers, no. 37, 1983, s. 147-157; Studies in Byzantine Sigillography, (yay. haz. N. Oikonomides), Washington, 1987; G. Vikan- J. Nesbitt, Security in Byzan-

Saray

başkâtibi

Basileos'a

ait kurşun

mühür

(7. yy

sonu / 8. yy başı). Birinci yüzde Hodegetria Meryem'i, ikinci yüzde Basileos'un monogramı görülmektedir. Dumbarton Oaks Koleksiyonu

tiıım Washington D.C.. 1980; G. Zacos. Byzan-tineLead Seals, 2 c., Basel-Berne, 1972-1984.

AYŞE HÜR