Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

MÜHENDİSHANE-İ BAHRİ-İ HÜMAYUN

Osmanlı döneminde kurulmuş askeri-tek-nik eğitim kurumu. "Deniz Mühendishane-si" de denmiştir.

Bir hazırlık döneminden sonra Haliç'te tersane yanında çok büyük bir ihtimalle, Mühendishane-i Bahri-i Hümayun (İmparatorluk Deniz Mühendishanesi) adı altında 1773'te açıldı. Okulun açılış tarihi Baron de Tott'un hatıralarında kesinlikle III. Mustafa'nın 21 Ocak 1774'teki vefatından önceki yıl olarak gösterilmiştir. Bu okulun ilk adı çeşitli kaynaklarda çeşitli şekillerde verilmektedir. Baron de Tottbu okuldan Eco-le de mathematiques (matematik okulu) diye, Letteratura Turchesca (1787) adlı eserinde Rahip Giambatista Toderini (1728-1799), Mühendis Khane-Ossia camera di Geometria (Mühendishane-yani Geometri Odası) olarak bahsetmektedir. Burada Baron de Tott'un mühendis terimini Arapça aslına uygun olarak Fransızcaya ge-ometre olarak tercüme ettiğini de hatırdan çıkarmamak gerekir. Dolayısıyla onun mühendishane sözcüğünü geometri veya matematik okulu olarak kaydetmiş olması akla yakındır. İ. Tekeli ve S. İlkin okulun Hendesehane olarak açıldığını, Mühendishane-i Bahri-i Hümayun adını ise 1784'teki düzenlemeden sonra aldığını A. Adnan Adıvar'ın Osmanlı Türklerinde İlim adlı kitabına dayanarak kaydetmektedirler. Ancak Adıvar'ın eserinde okulun adının 1784'teki düzenleme öncesinde değişik olduğu konusunda bir kayıt olmadı-

ğı gibi, de Tott ve Toderini'ye dayanılarak 1773'te kurulan okulun "daha ziyade bahriye mühendisliğine mahsus" olduğu belirtilmiştir. Dolayısıyla eldeki belgeler, okulun ilk adının büyük bir olasılıkla mühendishane kelimesini içerdiğini ve 1773' te kurulduğunu doğrulamakta ise de, bu konuda Osmanlı arşivlerine dayanan etraflı bir çalışma henüz yapılmamıştır. Eldeki ilk resmi Osmanlı belgesi ise Kaptan-ı Derya Küçük Hüseyin Paşa'nın 27 Recep 1211/ 26 Ocak 1797 tarihli layihasıdır (BOA, Cevdet tasnifi, no. 5849). Bu layihada "donanmayı hümayun kalyonlarında hendese ve coğrafya ilmini bilir âdemler lâzimeden olduğuna binaean bundan akdem 1190 senesi Seferinde (Cezayirli Gâzî Hasan Paşa'nın ikinci kaptan-ı deryalığında, 18 Kasım 1776'da) Tersane'nin Darağacı semtinde bir çeşme derununda bir hendese odası inşa olunup..." dendiğinden bazı tarihçiler Mühendishane'nin 1773 karşılığı 1187' de değil de 1776'ya karşılık gelen 1190'da kurulduğu fikrini savunmuşlardır. Ancak aynı layihada "Tersane'ye lüzumlu olan sefine inşa eylemek ve derya haritası ve mü-teferriatını bilmek misullû hendese teallü-müna 1190 tarihinde nizam verildikte" de denmesi, bahis konusu faaliyetin daha önce kurulmuş olduğu, Tott ve Toderini tarafından da belgelenen bir mühendishane-nin düzenlenmesi olduğuna işaret etmektedir. Dolayısıyla layihada belirtilen inşaat faaliyetinden önce de bir mühendisha-nenin mevcut olduğu Tott ve Toderini'den bağımsız olarak, bizzat layihanın içerdiği ifadelerden de çıkarılabilmektedir.

Okulun ilk başhocasının Türkçenin yanında Arapça, Fransızca, İngilizce, İspanyolca, İtalyanca bilen ve gemi mühendisliği eğitimi gördüğü rivayet olunan Cezayirli Seyyid Hasan Hoca (ö. 1788) olduğunu gene Toderini'den öğreniyoruz. Okulun aynı zamanda kurucusu da olan en önemli hocası hiç şüphesiz Fransa Elçisi Charles Gravier Comte de Verğennes'in (1719-1787) damadı, Fransa'da doğmuş bir Macar asilzadesi olan Boran de Tott'du (1733-1793).

Okulun kısa bir sürede geliştiği anlaşılmaktadır. Seyyid Hasan Efendi'den sonra başhocalığa Yüzbaşı Monnier'in beğenisini kuzunun Seyyid Osman Efendi getirilmiş, bu dönemde Müslüman olmuş İngiliz Kampell Mustafa Ağa ve Kermorvan adında bir Fransız, öğretim üyeleri arasına katılmıştır. Bu arada okulun saygın bir de kütüphanesinin olduğundan bahsedilmektedir. Bu kütüphanede yabancı dillerden çevrilmiş pek çok eser bulunmaktaydı.

I. Abdülhamid döneminde (1774-1789), okula gösterilen ilgi denizde yapılan uygulamaların kesilmesine rağmen artmış, 1784' te Halil Hamid Paşa'nın sadareti esnasında Tersane Emini Mehmed Ataullah Efendi eliyle tersane zindanı yanında, üç ambarlı kalyonların yapıldığı yerde inşa edilen yeni odalara taşınılmıştır. Bu düzenlemede Fransa'nın önemli katkısı olduğu kesindir. 1784'te İstanbul elçiliğine atanan Comte de Choiseul-Gouffier(->) beraberinde Osmanlı Devleti'nin teknik gelişmesine katkı yapabilecek Toulon tersanesi mühendislerinden Le Roy'un başkanlığında bir grup askeri mühendisle gelmişti. Bunlardan Le Roy ve asistanı Du Reste gemi mühendisliği. Binbaşı Jean de Lafitte Clave ve Yüzbaşı Monnier istihkâm, François Alexis ve Petolin top dökümcülüğü, Yüzbaşı Saint-Remy topçuluk, Binbaşı de Tru-guet deniz savaşları ve Fransa Elçiliği'nde görevli olan astronom Tondule de Müheıi- • dishane'de astronomi derslerim yüklendiler. Fransa Elçiliği'nde 1785'te kurulan bir matbaa, Mühendishane'nin ders notlarını ve kitaplarını da basıyordu. Bunlardan ilki Jean de Lafitte Clave'nin 1786'da bastırdığı Usulü'l-Maariffi Tertibi'l Ordu ve Tabsınibi Muvakkaten (Ordu Düzenlenmesini Öğretme Yöntemi ve Geçici Tahkimat), ikincisi de Binbaşı de Truguet'in 1787'de basılmış olan Usulü'l-Maariffi Vech-i Tasfif-i Şefain-i Donanma veFenn-i Tedbir-iHarekâtüba'sıdu (Donanma Gemilerinin Düzenlenmesini Öğrenme Yöntemi ve Onların Hareketlerinin Tedbiri). Okuldaki uygulamaları zaman zaman sadrazamın ve hattâ bizzat padişahın da izlediği, eldeki belgelerde görülmektedir. Okul böylece gelişmesini sürdürmüş, kendinden öncekilerin talihsiz çizgilerini izlemeyeceği, kuruluşunun ilk on yılı içinde belli olmuştur.

Mühendishane 1780'li yılların sonlarına doğru Osmanlı Devleti'ndeki modernleşme hareketlerinin odağı haline gelmiştir. Ancak bu durumdan ürken Avusturya ve Rusya'nın, Fransa Kralı XVI. Louis üzerindeki diplomatik baskıları neticesinde 27 Eylül 1788'de Fransız hocalar ülkelerine dönmüşler, bu durum okulu zayıf düşürmesine rağmen Kaptanbaşızade ibrahim Efendi, matematikçi Gelenbevî ismail Efendi, matematikçi Palabıyık Mehmet Efendi ve Bahar Efendi'nin fedakârlıkla yaptıkları başhocalık görevleri sayesinde Mühendishane varlığını sürdürebilmiştir. Ancak bu dönemde, daha sonra Osmanlı donanmasının inşasında önemli hizmetler yapmış olan Fransız mühendis Le Brun' ün 1789'da hoca olarak işe alındığı sanılmaktadır.

Kuruluş döneminin meyveleri arasında Mühendishane'nin hocaları ve öğrencileri tarafından yapılan ve göze çarpan bazı eserleri de saymak gerekir. Örneğin Le Roy'un öğrencilerinden Ahmed Hoca 1796' da Midilli'de yapılan Ziver-i Bahrî adlı bakır kaplı, 700 mevcutlu, 68 toplu bir kalyonun hem planlarını çizmiş, hem de inşasına nezaret etmiştir. Gene 1796'da Mühendishane hocalarından Büyük Seyyid Mustafa, Kalas sahasında Bülheves adlı bakır kaplı, 275 mevcutlu ve 40 top taşıyan bir firkateyn inşa etmiştir. Bunlardan ayrı, bizzat Le Roy 1787'de Mukaddeme-i Nusret adlı bir kalyonu planlayarak inşa etmiştir.

Mühendishane-i Bahri-i Hümayun, Mü-hendishane-i Berri-i Hümayun ile 1808'de bina olarak ayrılmışlar, 1825 tarihli fermanla bu ayrılık resmileştirilmiş 1827'de Mekteb-i Ulum-ı Bahriye kurulmuş, bu

okul da Deniz Harp Okulu'nun temelini oluşturmuştur.

Bibi. A. A. Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, ist., 1943; İ. Tekeli-S. İlkin, Osmanlı Impara-torluğu'nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Ankara, 1993; G. Toderini, Letteratura Turchesca, I-III, Venedik, 1787; Baron de Tott, Memoires sur leş Turcs et Tartares, Amsterdam, 1784; Ergin, Maarif Tarihi A. M. CELAL ŞENGÖR - KÂZIM ÇEÇEN