Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

Radyoda Müzik

Bibi. U. Kocabaşoğlu, Şirket Telsizinden Devlet Radyosuna, Ankara, 1980; ay, "Türkiye'de Radyo Yayınlarının Başlangıç Tarihine ilişkin Bir Not", Ankara Üniversitesi, SBF-Basın Yayın Yüksek Okulu Ytlhğt, Ankara, 1977-1978; T. Özakman, Radyo Notlan, Ankara, 1969; Ü. Azrak, "Radyo ve Devlet I, II, III, IV", Cumhuriyet, 6-9 Nisan 1965; V. N. Tor, "istanbul Radyosu", Radyo, c. 2, S. 20 (15 Temmuz 1943); İ. Ş. Esgün, "Yeni İstanbul Radyosu", ae, c. 4, S. 44 (l Ağustos 1945); R. A. Sevengil, "Radyolarımızın Eksikleri", Ulus, 26 Temmuz 1950; Peyami Safa, "Radyoya Dair Hakikatler", Cumhuriyet, (18 Mayıs 1938); M. T. Öngören, "Radyonun 50'inci Yılı", Milliyet Sanat, S. 249 (31 Ekim 1977); O. Tokgöz, Türkiye ve Ortadoğu Ülkelerinde Radyo-Televizyon Sistemleri, Ankara, 1972; İstanbul Radyosu, ist., 1949; Ş. Arıdor, "Yurdumuzda Radyo", Radyo, c. 7, S. 83-84 (Kasırn-Aralık 1948).

TÜLAY AKSAN

istanbul Radyosu'nun yayın programında en fazla yer müzik programlarına ayrılmıştı. İlk yayınlarda 6 kişilik bir fasıl heyeti haftada üç gün programa çıkıyordu. Mesud Cemil, Neyzen Tevfik, Kemençe-ci Ruşen Bey (Kam), Tanburi Refik Bey (Fersan), Kanuni Vecihe Hanım (Daryal), daha sonra Kanuni Ahmet Bey (Yatman), Kemani Cevdet Bey (Çağla) ve ilk radyo hanendesi Zeki Bey (Çağlarman) gibi sanatçıların oluşturduğu Radyo Saz Heye-ti'nde Mesud Cemil hem şeflik yapıyor, hem de spikerlik görevini üstleniyordu. Canlı olarak yayımlanan programlar postanenin kapısına konulan hoparlörlerle halka duyuruluyor, her programın arasında "beş dakika istirahat" verilerek icracıların değişmesi sağlanıyordu. Batı müziği için daha çok taş plaklar kullanılıyor, bazen de Mesud Cemil viyolonsel, Cevdet Çağla keman ile Batı müziği parçalan çalıyorlardı. Ayrıca, Türkler ile gayrimüslim icracılardan oluşan bir de orkestra kurulmuştu. Daha sonra başlayan halk musikisi programlarında ise Sadi Yaver Ataman "Mehmed Sadi" takma adıyla saz çalıyor, Tanburacı Osman Pehlivan Rumeli türküleri söylüyordu. Saat 19.00'da başlayan, gücü az olduğu için fazla dinleyiciye ulaşamayan bu yayınların programlarına ilişkin en eski belge, 26 Teşrinisani (Kasım) 1927 tarihlidir. O günkü program 19.00'da Stüdyo Musiki Heyeti'nden "Şev-kefza Faslı" ile başlıyor, bunu 19.30'daki Esham ve Tahvilat Borsası Haberleri izliyordu. Sonra sırasıyla 19-40'ta Telsiz Telefon Orkestrasının programı, 20.10'da Zahire Borsası Haberleri, 20.20'de Telsiz Telefon Musiki Heyeti'nin programı, 20.50' deki Anadolu Ajansı Haberleri, 21.00'de gene Telsiz Telefon Orkestrası'nın programı, 21.30'da da Matmazel Apostoldi'nin "tegannf'si yayına giriyordu. Şirketin Tel-siz adlı Fransızca dergisinin 4 Temmuz 1928 tarihli sayısındaki müzik programlarında da şu isimler yer almıştır: Izak Al-Gazi, Udi İzmirli Cemal Efendi, Hanen-

Istanbul Radyosu'nun ilk Batı müziği orkestralarından Necip Aşkın Orkestrası. Cengiz Kahraman arşivi

de Hikmet Hanım, Kanuni Artaki (Candan), Tanburi Dürrü (Turan), Kemençe-ci Anastas, Rebabi Mustafa Bey (Sunar), Neyzen Tevfik, Udi Hayriye Hanım, Ke-mençeci Kemal Niyazi Bey, Mesud Cemil, Kemençeci Ruşen Ferit, Hanende Sühey-la Bedriye Hanım, Kemani Nubar ve Reşat (Erer) beyler, Nezahat Hanını, Piyanist Cemal Bey, Tanburi Naime İspahi, Kemençeci Hadiye Ötügen, Hafız Burhan, Münir Nurettin.

1928'de Hakkı Derman, Cevdet Koza-noğlu ile Sadi Hoşses de radyoya girdiler. Yukarıda adı geçen programlara daha sonra, haftada iki kez yayımlanan "Klasik Koro Programı" eklendi.

İstanbul Radyosu'nun Basın Yayın Genel Müdürlüğü'ne bağlı olarak 1943'te yeniden kurulmasıyla birlikte, daha önce Ankara'ya giden sanatçılar İstanbul'a dönmeye başladılar. Yayınlar 19601ı yıllara kadar genellikle canlı olarak sürdürüldü, bazı yayınlar içten dışa doğru çalan özel plaklara kaydedildi, Batı müziği programlarında da 78 devirli plaklar kullanıldı.

İstanbul Radyosu'nun programlarından teknik bakımdan genellikle, o yıllarda "ses uzmanı" denilen tonmaysterler sorumluydu. Ankara'dan gelen bariton Nurullah Şevket Taşkılan radyonun ilk tonmaysteri oldu. Daha sonra Veli Kanık, Halil Bedi Yönetken, Demirhan Altuğ gibi birçok tanınmış müzikçi radyoda tonmayster olarak da görev aldı.

Türk Musikisi Yayınları: Yeni radyonun kurulmasından bir yıl sonra Cevdet Çağla Türk musikisi yayınları şefi oldu. Çağla bu görevi uzun yıllar sürdürdü. İstanbul Radyosu'nun dördüncü müdürü bir müzik adamı, Mesud Cemil oldu. Mesud Cemil 1951-1955 arasında 4 yıl kalacağı Bağdat'a gidinceye kadar, hem Türk musikisini, hem de Batı müziğini bilen bir sanatçı ve tecrübeli bir radyocu olarak çalıştı. 1959'da radyonun başmüşaviri oldu. Mesud Cemil plaklara önem vererek canlı yayınları kayıt güvencesine aldı. Onun çalışmalarıyla radyo diskoteği yalnız Türk musikisi değil, Batı müziği alanında da zenginleşti, ayrıca radyodaki musikinin icra düzeyi de yükseldi. Ülkenin en iyi sanatçıları İstanbul Radyosu'nda görev aldı. 1953'te telif hakkı bilincini yaymak amacıyla M. Nurettin Selçuk eserlerinin İstanbul Radyosu'nda okunmasını uzunca bir zaman için yasakladı.

Fasıl Heyeti'ni 1962'ye kadar Hakkı Derman yönetti. Laika Karabey de İleri Türk Musikisi Topluluğu şefi oldu. 1958-1960 arasında Cüneyt Orhon Türk musikisi yayınları şefliğine getirildi. 1955-1958 arasında İstanbul Radyosu'nun beşinci müdürü gene bir musiki adamı, Nevzat Atlığ oldu. Atlığ aynı yıllarda Küçük Koro'yu da yönetiyordu; M. Cemil'in ölümünden sonra da, 1963'ten 1976'ya kadar yöneteceği Klasik Koro'nun şefliğine getirildi. 1960'ta program müdürlüğüne atanan Necdet Varol 1967'den itibaren koro şefliği görevini de üstlendi, bu arada telif çalışmalarım yürüttü.

Halk musikisinde olduğu gibi gelenek-

İstanbul

Radyosu'nda

1950'lerde

yayınlanan

eğlence

programı "On

Beş Günde

Bir"in yayım

sırasında

Orhan Boran,

Tarık

Gürcan ve

Faruk Yener.

Cengiz Kahraman

arşivi

sel Türk musikisinde de radyo bir okul kimliğindeydi. 1976'ya kadar Türk musikisi eğitimi veren bir konservatuvar olmadığı için, piyasa ağzıyla şarkı söylenmesini önlemek amacıyla radyoda icracı yetiştiriliyordu. Bu eğitimi düzenli bir biçimde uygulayabilmek için 1953'te sınavla alınan icracılar staj döneminde açılan kurslarla yetiştirilmeye başlandı. Türk musikisinin her iki türündeki icracılar radyo bünyesinde verilen bu kurslarla bilgi ve yeteneklerini geliştirdiler; geleceğin birçok tanınmış sanatçısı bu şekilde müzik dünyasına kazandırıldı.

1980'li yıllarda Türk musikisi ses sanatçılarının sayısı 60'a ulaştı. 1980'de TRT yönetimi kadroları çok genişlemiş olmasına karşın Türk sanat, Türk halk musikisi ile Batı müziğini bir müdürlüğe bağladı, bu türlerin önceki müdürleri de müdür yardımcısı olarak görevlendirildi.

İstanbul Radyosu'nun bugünkü Türk musikisi topluluk ve şefleri şunlardır: Alâ-eddin Yavaşça'nın yönettiği Klasik Erkekler Topluluğu, Muzaffer Birtan'm yönettiği Klasik Koro, Kasım İnaltekin'in yönettiği Kadınlar Fasıl Topluluğu ile Feridun Darbaz ve Aslan Hepgür'ün yönettikleri Karma Fasıl toplulukları, Doğan Ergin'in yönettiği Tasavvuf Musikisi Topluluğu, Aydın Oran'm yönettiği Saz Eserleri, Mustafa Sağyaşar, Nusret Ersöz, Muzaffer Bütan, İnci Çayırlı, Arif Sami Toker ve Alaeddin Şensoy'un sırayla yönettikleri Beraber ve Solo Şarkılar Topluluğu.

Halk Musikisi Yayınlan-. İstanbul Radyosu'nun halk musikisi programlarına en çok emeği geçenlerin başında, 1927'de-ki İstanbul Radyosu'nda çalışmış olan, ayrıca Ankara Radyosu'nda açıklamalı programlar hazırlayan Sadi Yaver Ataman gelir. Ataman kurduğu Memleket Havaları Ses ve Saz Birliği'ni yıllarca yönetti, 1960'lara kadar radyoda halk musikisine hizmet etti. Necati Başaran'ın yönettiği Şen Türküler Kümesi ile Nedim Otyam'ın hazırladığı Yurdun Her Köşesinden Deyişler ve Söyleyişler de 1950'lerdeki ilk halk musikisi programları arasındaydı. Bu dönemde radyoda görevli halk musikisi okuyucuları

sanat musikisi okuyucularıyla birlikte Türk musikisi programlarına katılıyorlardı. Başlangıçta, her iki musiki türü de aynı yönetime bağlıydı. Zamanın hemen bütün ünlü halk musikisi sanatçıları ya radyo kadrolarına girdi ya da programlara çıktı, bunlar arasında Âşık Veysel, Şemsi Yas-tıman, Davut Sulari gibi halk ozanları da yer aldı.

Anadolu'dan pek çok halk ezgisi derleyen, 1940'ta da Ankara Radyosu'nda Yurttan Sesler Topluluğu'nu kuran Muzaffer Sarısözen 1954'te İstanbul Radyosu'nda da aynı nitelikte bir topluluk kurmakla görevlendirildi. Sarısözen topluluğu kurup 6 ay sonra gene başkente döndü, topluluğun yönetimini de Ahmet Yama-cı'ya devretti; Yamacı bu görevi emekli olduğu 1981'e kadar sürdürdü. Bu topluluğu zaman zaman Yücel Paşmakçı, Mustafa Hoşsu ve daha başka şefler de yönettiler. 1962'de Neriman Altındağ Tüfekçi yönetiminde kadınlar korosu kuruldu, topluluk 1972'ye kadar programlar hazırladı. 1960'ta İstanbul'a gelen Nida Tüfekçi so-

Istanbul Radyosu'nun ilk spiker ve müzikçilerinden Mesut Cemil mikrofon önünde, 1927.

TETTVArşivi