Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

REY, CEMAL REŞİT

(25 Eylül 1904, Kudüs - 7 Ekim 1985, İstanbul) Besteci, orkestra şefi, piyanist, müzik eğitimcisi.

Servet-i Fünun dergisinde H. Nâzım takma adıyla yazılar yayımlayan Edebiyat-ı Cedide yazarlarından Ahmed Reşit Bey'in oğludur. Müziğe küçük yaşta annesinden piyano dersleri alarak başladı. Kısa zamanda nota öğrenerek 8 yaşında bir vals besteledi. İlköğrenimine Galatasaray Lise-si'nde başladı, ancak 1913'teki Babıâli baskınından sonra, Kâmil Paşa hükümetinin dahiliye nazırı olan babası ailesiyle birlikte Paris'e yerleşmek zorunda kalınca, ortaöğrenimini Lycee Buffon'da sürdürdü. Pa-

ris Konservatuvarı müdürü ünlü besteci Gabriel Faure'nin aracılığıyla piyanist Mar-guerite Long'un (1874-1966) özel öğrencisi oldu. I. Dünya Savaşı patlak verince annesiyle İsviçre'ye geçerek ortaöğrenimini bu kez Cenevre'de St. Antoine Kole-ji'nde sürdürdü; 5 yıl da Cenevre Konser-vatuvan'na devam etti. 1920'de Paris'e döndü, başta Gabriel Faure olmak üzere ünlü eğitmenlerden bestecilik, orkestra şefliği, müzik estetiği dersleri aldı.

1923'te İstanbul'a dönerek daha sonra Belediye Konservatuvarı adını alacak olan Darü'l-Elhân'da bestecilik ve piyano dersleri verdi. 1926'da Uluslararası Besteciler Birliği'ne üye seçildi. Aynı yıl Darü'l-Elhân'da bir koro oluşturdu; fesli erkeklerle çarşaflı kızlardan oluşan bu koronun konserlerine Cemal Reşit piyano ile eşlik ediyordu. 1943'te bir yaylı çalgılar orkestrası kurdu. 1945'te nefesli çalgıların katılmasıyla İstanbul Şehir Orkestrası'na dönüşen bu topluluğu 19ö8'e kadar yönetti. 1946'da, birçok dünyaca ünlü solist ve orkestra şefinin İstanbul'a gelerek konserler, resitaller vermesini sağlayan Filarmoni Derneği'nin kuruluşuna önayak oldu. Bu arada 1938-1940 arasında Ankara Rad-yosu'nda müzik yayımları yöneticisi, 1949'da da bir yıl süreyle İstanbul Radyo-su'nda müzik danışmanı olarak görev aldı. Uzun yıllar İstanbul Radyosu'nda açıklamalı müzik programlan hazırladı. 1949' dan 19öO'a kadar yurtdışında, dünyaca ünlü konser salonlarında orkestralar yönetti. Mimar Sinan Üniversitesi'ne bağlı Devlet Konservatuvarı'ndaki bestecilik öğretmenliğini ölümüne kadar sürdürdü. 1982'de "devlet sanatçısı" unvanını aldı.

Cemal Reşit Rey, Türk müziği tarihine "Türk Beşleri" diye geçen bestecilerden biridir. Eserlerinde genellikle Fransız izlenimcilerinin etkileri görülür. Ezgi fikrini ön planda tutmuş, izlenimcilik sonrasının yeni, deneysel akımlarından uzak durmuştur. Rey, Batı tekniğinde yazan Türk bestecileri arasında gerek konu seçimi, gerekse beğeni ve duyarlık yönünden geleneğe en bağlı olanıdır.

Batı tekniğinde yazan yeni Türk bestecileri kabaca ikiye ayrılabilir: Ulusal müzik geleneğinden aldıkları öğeleri Batı müziği tekniğiyle işleyenler ya da geleneğe atıfta bulunanlar; ulusal geleneklerin dışında, uluslararası düzlemde bir bestecilik anlayışına bağlı olanlar. Cemal Reşit Rey birinci gruba giren bestecilerin öncü-südür. Bu anlayıştaki besteciler arasında da İstanbul'un tarihi ve kültürü ile ilgili konulara en çok yer veren, geleneksel müziğin özündeki malzemeye en çok yakınlık duyan sanatçıdır.

"Sultan Cem" (1924) ve "Çelebi" (1973) operaları, "Karagöz" (1931) ve "Fatih" (1953) senfonik şiirleri, "Eski Bir İstanbul Türküsü (Kâtibim) Üstüne Çeşitlemeler" (1961) adlı piyano parçası, bütün operetleri ve revü denilen müzikli oyunları, konusunu doğrudan doğruya İstanbul'dan alan eserleri arasında ilk akla gelenlerdir. Türk Beşleıi'nin öteki üyeleri gibi o da halk türkülerini armonize etmiş, Anadolu folkloru-

na özgü öğeleri işlemiştir. Ancak Rey, müziğinde geleneksel Türk müzik kültürünün öteki kolu olan klasik Türk musikisine özgü makam zevkini de aramış, makam çeşnisini Batı tekniği içinde, izlenimci bir anlayışla kullanmıştır. Makam çizgilerini senfoni orkestrasının imkânlarından yararlanarak, "amodal" bir serbestlik için yansıtmaya çalıştığı söylenebilir. Özellikle 1931'den sonra bestelediği bu tür eserlerde mistik bir duyarlık ağır basar. "Çağrılış" (1950) adlı senfonik şiiri izlenimciliği mistik bir duyarlıkla işlediği orkestra eserlerindendir. 1936'da piyano için yazdığı, "Sonat" başlığını taşıyan eserinde ise aynı duyarlığı tek bir çalgının imkânlarıyla yansıtır; saba, bes-tenigâr, dügâh gibi makamların ezgisel yürüyüşünden kaynaklanan mistik esintilerini piyano anılarıyla, ama teksesliliğe çok yakın bir yapı içinde kullanır.

Rey, özellikle 1930'larda İstanbul'da çok tutulan operet ve revülerin de bestecisi-dir. Librettolarım kardeşi Ekrem Reşit Rey'in yazdığı "Üç Saat" (1932), "Lüküs Hayat" (1933), "DeliDolu" (1934), "SazCaz" (1935), "Maskara" (1936), "Hava Cıva" (1937), "Yaygara 70" (1969), "Uy! Balon Dünya" (1970), "Bir İstanbul Masalı" (1971) adlı operetleri ile, "Adalar Revüsü" (1934), "Alabanda" (1941), "Aldırma" (1941) adlı revüleri onun geniş bir halk kesimince de tanınmasını sağlayan sahne eserleridir. Özellikle, zamanın tanınmış tiyatro sanatçılarının rol aldıkları "Lüküs Hayat" çok sevilmiş; bu operetin bazı şarkıları eserin ilk sahnele-şinde rol alan Hazım Körmükçü tarafından plağa okunmuş; eser 1980'li yıllarda İstanbul Şehir Tiyatrolarında ikinci kez sahne-lenişinde 5-6 yıl kapalı gişe oynamış; sinema ve televizyon için de filme alınmıştır.

Cemal Reşit Rey yalnızca bir besteci olarak değil, müzik uğraşını bestecilikle, icracılıkla, eğitimcilikle, radyoculukla ve müzik kurumlarındaki idari görevlerle bir bütün olarak gören ve düşündüklerini hemen eyleme geçiren tipik bir Cumhuriyet

aydını olarak da yeni Türkiye'nin özellikle de İstanbul'un kültüründe iz bırakmıştır. Ölümünden hemen sonra İstanbul Bele-diyesi'nce Harbiye'de inşa edilen konser, salonuna "Cemal Reşit Rey Konser Salonu" adı verilmiştir.

Bibi. G. Oransay, Batı Tekniğiyle Yazan 60 Türk Bağdat; Ankara, 1965; F. Yener, Müzik Kılavuzu, ist., 1970 (1. bas.); istanbul Devlet Senfoni Orkestrası, Cemal Reşit Rey-80. Yıl, (80. yılını kutlama konseri kitapçığı), ist., 1984; Müzik Ansiklopedisi, c. 4, Ankara, 1985; E. II-yasoğlu, Yirmi Beş Türk Bestecisi, İst., 1989. BÜLENT AKSOY