Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

RUMOKUIIARI

348

349 RUM ORTODOKS KİLİSELERİ

deprem sonucu tamamen tahrip olan kiliselerin yerine yenileri inşa edilebiliyordu.

Eski kiliselerin onarımı da verilecek izne bağlanmıştı. Onarımlarda, kilisenin mevcut biçimine uymak ve eklenti yapmamak şartı aranır, buna uymayan inşaatlar yıktırılırdı. Bu konuda Balat Kapısı dışında nizami yapılmayan bir kilisenin yıkılmasına dair 1565 tarihli bir hüküm vardır. Kiliselerde, onarımların ancak eski ve kullanılmış malzeme ile yapılabildiği, kubbe yapımının da yasak olduğu bilinmektedir.

Osmanlı döneminde, kiliseler konusundaki kısıtlayıcı kuralların hafifletilmesi de gündeme gelmiştir. Uzunçarşılı'ya göre, 17. yy'da Köprülü Fazıl Mustafa Pa-şa'nın sadrazamlığı sırasında, Hıristiyanların yaşamını kolaylaştırmaya yönelik girişimlerde bulunulmuştur. Bazı vergi kolaylıklarının yanısıra, İstanbul'daki kiliselerin bakım ve onarımına da olanak sağlayan Köprülü Fazıl Mustafa Paşa, kilise onarımlarının ancak kullanılmış malzeme ile yapılabilmesi zorunluluğuna karşı çıkmıştır.

Kiliselerin onarımı için, kilise mütevelli heyetinin Babıâli'ye başvurusu gerekirdi. Başvuru üzerine, hassa mimarları, kadıların huzurunda keşif yaparak karar ve-

Rum unsurunun milli ve dini bilinçlendirme çalışmaları yürütülmüştür. Okulların Maarif ve Mektepler Mahfili'ne bu açıdan bağlanması ile o zamana kadar kiliseler bünyesinden Patrikhane'ye uzanan hiye-rarşik yapıda, Patrikhane'nin altında, fakat daha değişik bir teşkilat yapısına sahip başka bir kurum ortaya çıkmıştır.

Elinikos Filoloyikos Siloğos'un Maarif ve Mektepler Mahfili kanalı ile aynı amaçlara yöneltilmiş olan okullar, mahfile bağlı müfettişler aracılığı ile denetlenmiş, dergiler çıkarılmış, Anadolu'da bulunan eserler incelettirilmiş, kültür ve dayanışma kulübü şeklinde faaliyet göstermişlerdir.

Kuruluşu İstanbul'un fethine kadar götürülebilecek olan Fener Rum Lise-si'nde eğitim-öğretim olarak başta teoloji, felsefe, tıp ve dil öğretimleri verilmekte iken 1760'lı yıllarda Rum Ortodoks cemaati bir reform öngörerek laik eğitimi gündeme getirmiştir. Daha sonra yüksek uzmanlık eğitimlerinin başlatılması, (tıp, matematik, edebiyat, dil konularında) baş-lıbaşma bir yeniliktir. Rumlar, 1806'da Ayvalık'ta İkonomos adında bir akademi kurmuşlardır. Bu okul tamamen Patrikhane' nin denetimindedir. 1810'da açılan İzmir Jimnazyumu'nda ise gerçek anlamda laik eğitime geçilmiştir. Adı geçen okulda deneysel fizik, kimya, matematik, coğrafya ve ahlak derslerine yer verilerek, dışarıdan izleyici alınması da sağlanmıştır. Bu gelişmeler karşısında Ortodoks Patrikliği, başta Fener Rum Okulu olmak üzere kilise örgütündeki din okullarına müspet bilim dersleri koydurma gereğini duymuştur. Diğer yandan, yine İstanbul'daki Me-gali Toyenos Sholi Jimnazyumu'nda da öğretmen yetiştirme programına ağırlık verilmiştir.

Rumlar, ilk gerçek üniversite olarak da tanıtılan Kuruçeşme Akademisi'ni 1803'te açmışlardır. Burada laik bir eğitim sistemi ve ilk bilimsel tıp öğretimi başlamıştır. Islahat Fermanı'nın "halkı farklı dinlerden olan cemaatlerin, kendi kilise, hastane, mektep ve mezarlıklarını onarmak, yemlemek hakkına sahip oldukları"nı vurgulaması; azınlık okullarının, eğitime, sanata ve tekniğe dair programlar uygulayabileceğim, bu maksatla yeni okullar açılabileceğini içermesi çok etkili olmuştur. Yeni statü, Rumların, özellikle tıp, mühendislik, teknik, fen dallarında, hem kendi okullarında, hem de Müslüman Türklerin fazla rağbet etmedikleri devlet okullarında iyi eğitim imkânına kavuşmalarını sağlamıştır.

1876 Kanun-ı Esasi'sinin 15. ve 16. maddelerinin eğitim işlerini "serbest" bırakması; uyruk olmak şartıyla her Osmanlının okul açabileceğini, ancak okulların devletin gözetimi altında olduğunu, eğitimde ortak bir çizgi ve hedef izlenilmek-le beraber başka dinden toplulukların inanç eğitimlerine karşılamayacağını öngörmesi; Rumların da diledikleri gibi okul açmalarına ve istedikleri programları uygulamalarına fırsat vermiştir.

Rum okullarının denetimi 18ö9'da Ma-arif-i Umumiye Nizamnamesi yayımlanın-caya kadar düşünülmemişti. (Denetimler

sadece Elinikos Filoloyikos Siloğos ve onun çeşitli mahfillerine bağlı müfettişlerce yapılıyordu.) 1876 Anayasası'nda (16. madde) bütün okulların devletin denetimi altında olduğu ilkesine yer verilmesi, esasen 1856 tarihli Islahat Fermanı'na da konulan gözetimle ilgili hükmün bir tekrarı ve pekiştirilmesi yolundadır.

24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Antlaş-ması'nda, Rumların azınlık haklan içinde, eğitime ilişkin maddeler de yer almaktadır. Bunlardan 40. maddede Rumlar da diğer azınlıklar gibi TC vatandaşı olarak eşitlenmekte ve eğitim-öğretim kurumlarını kurup çalıştırmada, yönetmede, giderlerim finanse etmede kendilerine haklar tanınmaktadır. 41. maddede ise azınlıkların il-köğrenimlerinden bahsedilmekte ve Türkiye Cumhuriyeti hükümetinin, bunların yoğun olduğu bölgelerde kendi dilleriyle öğrenim görmelerini sağlayacağı taahhüt edilmektedir. Lozan Antlaşması'nm 45. maddesi yalnızca Rum azınlıkla ilgili olarak mütekabiliyet esası getirmiş; "Türkiye'nin tanıdığı hakların, Yunanistan'daki Müslü-man-Türk azınlığa da tanınması" benimsenmiştir.

6 Mart 1924'te Tevhid-i Tedrisat Kanunu yürürlüğe girince Rum okulları da doğrudan Maarif Vekâleti'ne bağlı konuma girmiş ve bunun gereği olarak da okulların dinsel kurumlarla doğrudan ilişkileri yasaklanmıştır. 1928'de yeni Türk harflerinin kabulü de Rum okullarında yeni alfabenin ve yazının öğretilmesini zorunlu hale getirmiştir. 2739 sayılı kanun gereği, Rum okullarında, resmi bayram ve tatil günleri dışında, Rum cemaatinin özel gün ve bayramlarında da öğretime ara verilebilmektedir.

1955'te yürürlüğe konan bir kanun ile bu okullardaki Türkçe ve genel kültür derslerinin, Milli Eğitim Bakanlığı'nca atanan Türk öğretmenlerce okutulması yasalaşmıştır.

1982 Anayasası'nda (42. madde) eğitim ve öğretimin Atatürk ilkeleri ve inkılapları doğrultusunda, çağdaş bilim ve eğitim esaslarına uygun, devletin denetimi ve gözetimi altında yapılacağı, Türkçeden başka hiçbir dilin, eğitim ve öğretim kurumlarında Türk vatandaşlarına anadil olarak okutulamayacağı, öğretilemeyeceği, ancak milletlerarası antlaşma hükümlerinin saklı olduğu hükme bağlanmıştır. Buna göre Rum okullarında da Türkçe eğitim ve öğretim esas olup kendi kültür dilleri ayrıca okutulmaktadır.

İstanbul'daki en eski Rum okulu Fener Rum Mektebi'dir. Bugün Fener Rum Erkek Lisesi(-») diye anılan okul II. Mehmed (Fatih) zamanında (1451-1481) Patrik II. Gen-nadios Sholarios(->) tarafından kurulmuştur. 1454'ten şimdiki okul binasının inşa edilmesine kadar muhtelif semtlerde öğretime devam edilmiştir. Halen okul binası olarak kullanılan yapının temeli 1880'de atılmıştır. Okul daha önceleri klasik ve felsefe bölümü olarak eğitim-öğreü'mini sürdürürken, 1880'lerden bu yana değişik evreler geçirmiştir. 1904-1919 arasında, öğretmen yetiştirmek amacıyla bir pedagoji kıs-

mı; 1907-1924 arasında da ihtiyari ve bağımsız 4 yıllık bir müzik kısmının faaliyete geçmiş olduğu bilinmektedir. Fener Rum Erkek Lisesi 1856'ya kadar Patrikhane tarafından seçilen 5 metropolitten ibaret bir heyet tarafından idare edilmiş, bu tarihten sonra 4 laik üye ve başkan olarak l metropolitten oluşan bir heyet tarafından idare edilmeye başlanmıştır. Lozan Antlaşması'ndan sonra Patrikhane temsilcisi metropolit, idare heyetinden çekilmiş, okulun idaresi tamamen laik üyelere bırakılmıştır. Okul, önceleri patrik ve metropolitlerin, çeşitli kiliselerin, Rum zenginlerinin nakdi yardımları ve öğrencilerden alınan yıllık ücretlerle idare olunmuştur. Okulun en önemli geliri, Rum cemaatin tahsis ettiği meblağdan ibarettir.

2 ilk, 3 orta ve 3 lise olmak üzere 8 sınıftan oluşan okulun ilk kısmı Eylül 1969' dan itibaren öğrenci yokluğundan faaliyetine ara vermiştir.

Zappion Rum Kız Lisesi halen faaliyette bulunan önemli Rum liselerindendir. 1870 Beyoğlu yangınından sonra Zoğ-rafyon Lisesi kurucusu Hristaki Zoğrafos başkanlığında bir kız okulu kurulması amacını güden Kızların Öğretimini Destekleme Derneği, geçici olarak Tepebaşı'nda, Meşrutiyet Caddesi, no. 47'de kiraladığı bir binada 22 Eylül 1875'te, ana, ilk, orta ve liseden oluşan okulu açmıştır. Okulun yapımına maddi destek verecek olan Kostantin Zappas'ın adı o günlerde okula verilmiştir. Aralık 1883'te II. Abdülhamid'in fermanı çıkmış ve okul 1885'te inşası tamamlanarak açılmıştır. I. Dünya Savaşı sırasında 3 yıl müddetle hastane olarak kullanılan okulda ilk, orta ve lise bölümlerinden başka ilkokul öğretmeni yetiştiren lise üstü 2 senelik öğretmen okulu da vardı. Ancak mali sebeplerle öğretmen okulu 1924'e kadar devam etmiştir.

Okul karma olarak, ana ve ilk (6 sınıflı); sadece kız okulu olarak, orta (3 sınıflı) ve lise (3 sınıflı) olmak üzere öğretime devam etmektedir. Türkçe ve Rumcanın dışında yabancı dil olarak İngilizce ve Fransızca okutulmaktadır.

Zoğrafyon Rum Erkek Lisesi, Beyoğ-lu'nda erkek lisesi olarak eğitim-öğretime devam eden önemli bir lisedir. Okulun tarihçesi Panayia Kilisesi Okulu'na dayanmaktadır. 1842-1892 arasında Beyoğlu Su Terazisi Sokağı'nda faaliyet gösteren okul, 1893'te bugünkü binasına taşınmıştır. Okulun yapımında maddi manevi yardımlarını (10.000 altın) esirgemeyen Hristaki Zoğrafos'un adına istinaden okula "Zoğrafyon" ismi verilmiştir. Başlangıçta ilkokul olarak açılmışken, kısa bir zamanda orta ve lisenin bütün sınıfları faaliyete geçmiştir. Okulun bünyesinde 1940-1949 öğretim yılından itibaren lise seviyesinde bir ticaret bölümü de açılmıştır.

Okulun kuruluşundan beri faaliyette bulunan ilkokul 1973-1974 öğretim yılında son mezunlarını vermiş ve faaliyetini durdurmuştur.

1883'te okul müdürü Mihail Kefalas'ın yöneticiliği ile eğitim-öğretime başlayan kurum, kesintisiz 35 yıl müdürlük yapan

İstanbul'da bütün Rum okullarındaki öğrenci sayısı günümüzde 350'ye ancak ulaşmaktadır.

Bibi. Ergin, Maarif Tarihi, l, II, III; C. N. PoL van, Türkiye'de Yabancı Öğretim, İst., 1952; İ. P. Haydaroğlu, Osmanlı İmparatorluğu 'nda Yabancı Okullar, Ankara, 1990.

AHMET MÜLAYİM