Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

SELAMLIK ALAYI

bak. CUMA SELAMLIĞI

SELÂNİKÎ MUSTAFA EFENDİ

(?, Selanik - 1600, istanbul ?) Tarihçi.

Yaşamı konusunda, Osmanlı kaynaklarında bilgiye rastlanmayan Selânikî'yi yalnızca Âyine-i Zurefâ yazarı Cemaleddin Efendi anmış ve adının Mustafa olduğunu, fakat özgeçmişinin bilinmediğini, Sipahi Ocağı'nda kâtiplik yaptığım, tarihle ilgilenen kişilerden duyduğunu vurgulamıştır. Buna karşılık Selânikî, kendi eserinin muhtelif yerlerinde aldığı görevler ve başardığı hizmetlerle ilgili kısa açıklamalarda bulunarak büsbütün meçhul bir yazar olmaktan kurtulmuştur.

Verdiği bilgilerden ve eserine hâkim üsluptan, Enderun'da yetiştiği sanılan Selânikî, 1565'te, babasının Selanik'te öldüğü haberinin geldiği sırada İstanbul'da Di-van-ı Hümayun'da kâtipti. Buna dayanılarak 1540'tan daha önce doğduğu söylenebilir. Divan kâtibi ve Haremeyn mukata-acısı olarak İstanbul'da ve sefere çıkan ordularda görev alan yazar, 1580'de azledildikten sonra 4 yıl Nişancı Mehmed Paşa'ya divittarlık yaptı. Vezirazam Özdemiroğlu Osman Paşa tarafından himaye gördü. 1587'de silahdar kâtibi oldu. Ertesi yıl, orduyla Gence seferine gitti. Bu sırada der-gâh-ı âli müteferrikalığı rütbesini almış bulunuyordu. 1589'da sefer dönüşü sipahi oğlanları kâtipliğine atandı ise de kısa süre sonra azledildi. 1590'da Vezirazam Koca Sinan Paşa tarafından, İstanbul'a gelecek Safevi Elçisi Haydar Mirza'ya tahsis edilen sarayın hazırlanıp döşenmesi, elçilik heyetinin karşılanıp ağırlanması ile görevlendirildi. 1591'de Ferhad Paşa'nın vezirazamlığı sırasında ruznamçeci ve Anadolu muhasebecisi oldu. 1592'de eski kalem rütbesi olan dergâh-ı âli müteferri-kalığını yeniden elde etti. 1593'te İstanbul'a geİen Gilân Hâkimi Ahmed Han'a mihmandarlık hizmetini üstlendi.

III. Mehmed'in 1595'te tahta çıkışı münasebetiyle cülus bahşişi almak için İstanbul'a gelen serhat sipahilerinin bahşişlerini dağıttı. Bir yıl sonra yeniden ruznamçeci ve ek olarak evkaf muhasebecisi oldu. 1596'da, Haçova meydan savaşından kaçanların İstanbul'daki mallarını müsadere etmekle görevlendirildi. 1598'de evkaf muhasebeciliğinden alındıktan sonra 1599'da ikinci kez Anadolu muhasebecisi oldu. Bu görevi sırasında seferden dönen sipahilerin birikmiş ulufelerini dağıtma işini üstlendi. Tamamlayamadığı tarihinde son olarak Nisan 1600 olaylarına yer verdiğine göre bu tarihte veya biraz sonra öldüğü sanılmaktadır.

Selânikî Tarihi, Tarih-i Selânikî adlarıyla, bilinen eseri, 20 Eylül 1563'ten Nisan 1600'e kadar geçen olayları, bir "muhtıra" ve "ruzname" tekniğiyle vermektedir. Çok yönlü değeri ve bilgi zenginliği olan eser, Osmanlı tarihinin 37 yıllık bir dönemi için birincil bir kaynak olduğu gibi, İstanbul'da yaşanan olaylar bakımından da önemlidir. O dönemin İstanbul Türkçesinde ve

resmi dilinde yer alan yüzlerce özgün kelimeyi ve deyimi içeren Selânikî'nin üslubu ve olaylara, kişilere bakışı, sonraki tarihçilerden (örneğin Naima'dan) çok farklıdır. Eser, derlenen belgelerden değil, doğrudan gözlemlere, olayların tanıklarından dinlenenlere dayalı olarak yazıldığı için bir bakıma bütünüyle belgesel niteliktedir. Bu yönüyle bir Osmanlı vekayina-mesi olmaktan ziyade, toplumsal içerikli özgün bir tarihtir. Selânikî, zamanın akışıyla ortaya çıkan bozulmaları, ekonomik çöküntünün nedenlerini ve sonuçlarını da sık sık vurgulayarak yorum ve eleştirilerde bulunmuştur. Bu tür paragraflar için genellikle "havadis-i rüzgâr", "şikâyet-i ez-ahval-i rüzgâr", "hasbıhal" gibi başlıklar kullandığı görülür. Kimi yerde de örneğin Devlete göre âsitane olur/Herkuş için bir âşiyâ-ne olur / Sanmanız halk olur zamane göre/Belki halka göre zamane o/«rdörtlüğü gibi manzum yorumları vardır. Rüşveti, saraya kadar uzanan yolsuzlukları çekinmeden yazmış olması da düşündürücüdür. Devlet adamlarını, döneminin ünlü kişilerini tanıtan pasajlar, tören, ziyafet, yangın, hırsızlık, cinayet vb olaylar eserde epeyce bir yer tutar. Fakat medrese çevrelerinin tarihe ve edebiyata olumsuz bakışı nedeniyle Selânikî Tarihi yazıldığı gibi kalmış, çoğaltılmamış, sonraki tarih yazarları ve az sayıdaki tarih meraklıları dışında okunmamıştır.

Batıya ve doğuya yapılan birkaç seferin anlatımı dışında Selânikî Taribi'nin, 2.000'e yakın başlık altında toplanan konularının büyük bir bölümü, İstanbul'la ilgilidir. "Kıssa-ı harik-ı İstanbul", "Matbah-ı Âmire yanduğudur", "Şahzade Sultan Murad Han giceyle kalyete ile geldüğüdür", "şehzadelerim cenazeleri çıktığudur", "kışlıklar geyildüğüdür", "leyle-i kadr-i mübarek Ayasofya'da saadetlü padişah namaza çık-duklarıdur", "ulufe alan bölük halkı gulgu-le ile divana geldükleridür", "iyd-i şerif olduğudur", "vüzera-yı i'zâm a'let-tertib ziyafet olunduğudur", "kıssa-i sûr-ı sünnet-i hümayun-ı şehzade", "kıssa-i garibedür", "nâgehanî İstanbul efendisi ma'zul olduğudur", "ay tutulduğudur", "âsitane-i saadet ahbanndandur", "minarelerde kanadil yanmak buyrulduğudur", "Âsitane-i saadetde sipahiler cemiyet idüb beğlerbeği kıssası haberi geldiğüdür", "İstanbul'da nâgehanî ateş düşüb azîm ihrak olduğudır", "İstanbul bezzazistanında emanet konulan mübalağa akçalar zayi olub yine bulunub iden siyaset olunduğudur", "Sadrazam Sinan Paşa hazretleri Ayan gölünü İznikmid deryasına akıtmak tedarük eyledüğüdür". "Sakarya suyu ve Sapanca Gölü İznikmid deryasına câri olmak hususudur" vb yüzlerce başlık ise doğrudan İstanbul'la ilgili olayları vermektedir.

Eserin 1592'ye kadarki olayları kapsayan bölümü Tarih-i Selânikîadıyla 1863'te İstanbul'da basılmıştır. Tamamı ise Mehmet İpşirli tarafından 1989'da 2 cilt olarak yayımlanmıştır.

Bibi. M. İpşirli, "Selânikî Mustafa Efendi", Tarih-i Selânikî, I, ist., 1989, s. XI-XXXHI; ay, "Mustafa Selânikî and His History" TED, S. 13

(1987), s. 209-256;, Osmanlı Müellifleri, III, 68; Ahmed Refik, Alimler ve Sanatkârlar, Ankara, 1980, s. 25-45; ay, "Müverrih Selânikî Mustafa Efendi", Yeni Mecmua, S. 5 ve 6 (1917); Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları, 150-151; "Selâniki", 1A, X, 349-351.

NECDET SAKAOĞLU