Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

SALİHA SULTAN SEBİLİ VE ÇEŞMESİ

Beyoğlu İlçesi'nde, Galata semtinde, Arap Camii Mahallesi'nde Sokollu Mehmed Paşa Camii'nin(->) önündedir. Bu bölge aynı zamanda Azep Kapısı, Hacı Avar ve Hacı A'mer olarak da bilinmektedir. Tersane Caddesi'yle Kebeci Sokağı'nın kesiştiği köşede Azapkapı'daki Sokullu Mehmed Paşa Camii'nin kuzeyine I. Mahmud (hd 1730-1754) tarafından annesi ve II. Mustafa'nın (hd 1695-1703)) eşi Saliha Sultan adına 1145/1732-33'te yaptırılmıştır.

Suyunu Topuzlu Bendi'ne bağlı Taksim Şebekesi'nden almaktadır. Halk arasında yapımıyla ilgili ilginç bir söylenti vardır. IV. Mehmed'in (hd 1648-1687) eşi II. Mustafa'nın annesi valide sultanın, şehirde gezinti yaparken Saliha Sultan Sebili ve Çeşme-si'nin bulunduğu yerde var olan küçük bir çeşmenin başında testisi kırıldığı için ağlayan bir kız çocuğu dikkatini çeker. Atlas kesesinden para ihsan etmek ister fakat küçük kız testisinin kırıldığına değil, su götürmeyi beceremediği için ağladığını söyler. Valide sultanın bu açıklama hoşuna gider ve kızı saraya alır. II. Mustafa'yla evlendirilir. Hamilelik sırasında yattığı atlas döşekte küçük çeşmenin yerine görkemli bir çeşme yaptırmayı arzu eder. Söylentiye göre Saliha Sultan'ın gebelik yatağındaki kabarık göğüsleri çeşme tasarımına esin kaynağı olmuştur. I. Mahmud 1143/1730'da tahta oturduğunda annesinin bu isteğini yerine getirir. Sebil-çeşmenin Hassa Mimarbaşı Kayserili Mustafa Ağa tarafından yapıldığı sanılmaktadır.

Saliha Sultan çocukluğunun geçtiği bölgede birçok yapı yaptırmıştır. Sebil-çeşmenin yanındaki fevkani sıbyan mektebi bunlardan biridir. Eski Arap Camii'ni onartmış-tır. Saliha Sultan 1739'da ölmüş ve Nuruos-maniye'deki türbesine gömülmüştür. Yabancı kaynaklarda Galata Çeşmesi olarak anılan Saliha Sultan Sebili ve Çeşmesi'nin Bartlett ve Flandin tarafından yapılmış gravürleri vardır. Bu gravürlerde çeşmenin iki katlı ahşap konutlarla çevrildiği görülmektedir.

1910'da sebil-çeşme onarım için sökülmeye başlanmış, ancak savaş yıllarında onarıma ara vermek zorunda kalınmıştır.

Bartlett'in

çizgileriyle

Saliha Sultan

Sebili ve

Çeşmesi,

19. yy.

Pardoe, Bospborus TETTV Arşivi

İkinci onarım 1952-1953 arasında gerçekleşmiştir. İlk onarıma mimar Kemal Akan tarafından başlanmış, ikinci onarımı mimar Ali Saim Ülgen gerçekleştirmiştir. 1954'te Karaköy'e doğru açılan yol nedeniyle çeşme, meydan çeşmesi olma niteliğini yitirmiş ve çukurda kalmıştır. Sıbyan mektebi de yol yapımı sırasında yıkılmıştır.

Lale Devri geleneğini sürdüren Saliha Sultan Sebili ve Çeşmesi mermer kaplı ve dört cephelidir. Öteki meydan çeşmelerinden farklıdır. Tasarımda, kütlesel hareketlilik ve yoğun bezeme programıyla tek cepheye ağırlık verilmiş ve bu cephe egemen öğe olarak sebil ile iki yanda birer çeşmeyle çözümlenmiştir. Bu cephe düzenlemesiyle asimetrik çokgen bir blok oluşmaktadır. Benzer düzenleme Gülha-ne Park'ındaki Hamidiye Sebili ve Çeşme-si'nde de görülür. Öteki üç cepheyi bir suyolu dolanır. Bu cepheler musluk tablaları ve suyolunun karşı tarafına birer kare taş blok gelecek biçimde düzenlenmiştir. Kuzeydoğu cephesinde dört musluk tablası, güneydoğu ve güneybatı cephesinde üçer musluk tablası bulunmaktadır. Su akmayan musluk tablalarında musluklar metal plakalarla kapatılmıştır. Bu plakalar onarım sırasında yerleştirilmiş olabilir.

Kuzeybatı cephesinde Lale Devri'ne özgü düşey ve yatay çizgilerin dengesi kurulmuştur. Gövdeyle saçağın bitiştiği düzeyde bezeme programı kademeli biçimlenen silme takımıyla başlar. Bunu rumîlerin birleşmesiyle oluşan laleli bordur, mukarnas dizisi ve sivri kemerli bordur izler. Sivri kemerli bordur her üç cephede haznenin yarısında dikdörtgen çerçeve oluşturur. Dikdörtgen çerçevenin ardından üç cepheyi dolanan daire uçlarında üçgenlerle oluşan lale örgesiyle bezeli dışbükey kabartmalı bordur gelir. Gövdenin alt bölümünde "C" kıvrımlı rokoko kemerlerin içinde değişik düzenlemeli rozetlerle bezenen musluk tablaları dizisi vardır. Hazne gövdesi köşeleri balıksırtı bezeli sütunçelerle yumuşatılmıştır.

Kuzeybatı cephesine gelince burada da kademeli silme takımı, lale bordürü, mukarnas dizisi devam ederek tüm cepheler arasında ilişkiyi kurar. Bu düzeyden sonra kuzeybatı cephesine özgü bezeme prog-

ramı gelişir. Çeşme düzenlemesinde kulplu saksıların içinde armut, nar gibi meyveler ve palmiye ağaçlarıyla bezemeli bordur, burmalı sütunçe, yaprak su bordürü ve çiçekle lalelerden oluşan bordur düşey çizgileri oluşturur. Yatay bordürlerle iki dikdörtgen alan oluşur. Üstteki dikdörtgen alanı "S" kıvrımlı çiçekli dolgu bezer. Alttaki dikdörtgen alanda yazıt yer alır. Çeşmenin sivri kemerinin köşelikleri bitkisel bezelidir. Aynataşını kemer sövesi düzeyinde laleli bordur ve mukarnaslı korniş iki bölüme ayırır. Üst bölüm çiçek bezemelidir. Alt bölümde üç düşey bezeme alanı vardır. İki yanda dikdörtgen ve çokgen sehpa üzerinde çiçekli vazo dizisi yer alır. Ortada musluk tablası "C" kıvrımlı rokoko kemer içinde rozetle bezenmiştir. Üstünde bitkisel bezeme ortasına pirinçten iri bir kabara yerleştirilmiştir. Üç düşey bezeme alanını burmalı sütunçeler ayırır.

Çeşmedeki yatay bordürlerin düzeni sebilde de devam eder. Sebil mukarnas başlıklı sütunlarla dört pencereden oluşur. Sebilin tunç şebekeleri taş bezemeye uygun biçimde dökülmüştür. Pencerelerde su dağıtımı için beşer açıklık vardır. Pencerelerin altı "C" kıvrımlı kemer öğesiyle beşe ayrılmıştır.

Saliha Sultan Sebili ve Çeşmesi'ni kalem işi bezemeli geniş bir saçak çevirir. Sebil-çeşme üstünde saçak zikzak ve ışınsal bezenmiştir. Saçağın geri kalan bölümü baklava ve çiçeklerle çerçevelenen dairelerle düzenlenmiştir.

Saliha Sultan Sebili ve Çeşmesi'nde üç tarih kitabesi Seyyid Vehbi'nindir. Suyolcu-zade Mehmed Necib Efendi, kitabelerin hattatının Eğrikapılı Mehmed Rasim Efendi olduğunu belirtir. Sebile yan kapıdan girilir. Kapı üstünde besmele yazısı, çeşmenin üstünde de maşallah yazısı yer alır. Sebilin içindeki yalaklı çeşmede onarım kitabesi görülür.

AYLA ÖDEKAN