I d I n I a V a V x h o n I n < I j V a h I x V l a I o I l n V v h fi X l Q

ERMENİ OKULLARI

İstanbul tarihinde Ermenilerin eğitim hareketleri bir hayli eskilere dayanır. Daha 15. yy'ın sonlarında Kumkapı'daki Surp Asdvadzadzin Kilisesi'nin çevresinde Rahip Madteos'un öğrenciler toplayarak onlara dersler verdiği bilinmektedir. Bu gibi yerel "dershane"ler oluşurken, ilk "okul" olgusu l652'de görülür. Hisardibi yangınında yok olan Surp Sarkis Kilisesi yerine Abro Çelebi yenisini yaptırdığında, inşaatın izinsiz olduğu bahanesiyle yıkım emri çıkar. Eremya Çelebi Kömürciyan ise yapı içerisindeki sunakları kaldırtarak binayı okul haline getirtir. Birkaç yıl böyle kullanıldıktan sonra çıkan yeni bir e-mirle bina yıktırılır.

Bundan sonra 1701'de Beyoğlu'nda bir evde Sivaslı Mıkhitar'ın, 1706'da Üsküdar' da Surp Haç Kilisesi yakınında Papaz Ap-raham'ın okula çevirdiği kendi evinde ve 1707'de Rahip Asdvadzadur Ağavni'nin verdiği dersler önemlidir. 1719'da Patrik Hovhannes Bitlisli Golod, Üsküdar'daki Kudüs Patrikliği vekâlet binasında din a-damı yetiştirmek için bir ruhban okulu a-çar. 1728'de ise Hasköy'de bir okul bulunduğu kaydıdır. Patrik Hagop Nalyan, Hovhannes Golod'un kurduğu okulu "Mayr Tıbranotz" adıyla Kumkapı'ya taşır. 1780' li yıllara kadar eğitim veren okulda önemli kişiler ders verirler. 1741-1745 arasında Kumkapı Tülbentçi Hüsameddin Mahalle-si'nde bir kız okulu olduğu bilinmektedir. 1752'de ise Balat Surp Hreşdagabedatz Kilisesi avlusunda Simeon Yerevantzi tarafından bir yüksekokul kurulur. 1790 öncesi dönemin diğer önemli eğitim kurumlan arasında Madteos Tıbir ve kız kardeşi Pırapion'un Balat'ta kurduğu Surp Haç Anaokulu, Papaz Kapriel'in kızı Diruhi' nin, Balatlı Sarkis Tıbir'in, Takvor Aslan-yan'ın, Serope Minasibyan'ın kurduğu o-kullar sayılabilir.

Bu eğitim kurumlarının tümü resmi bir izin olmadan kurulmuş, kişisel çaba ürünü dershanelerdir. 1790'da ise Şınorhk Mı-gırdiç Amira Miricanyan'a resmen bir okul kurma izni verilir. Bu okulu, yine Şınorhk Amira'nın kurduğu Langa Surp Lusavoriç ve Balat Surp Hreşdagabed okulları izler. Başlayan bu akım hızla sürerek 10 yıl gibi kısa bir sürede istanbul'da 10'u aşkın okul açılır.

1828'de ilk kez istanbul Ermeni Patrikliği'nde bir maarif komisyonu kurulur. Bu yolla tüm eğitim hareketleri bir yönetim altında toplanırlar.

1828'de Harutyun Amira Bezciyan'ın elde ettiği fermanla Kumkapı'daki "Mayr Varjaran" kurulur (bugün Bezciyan Ortaokulu). Bezciyan'ın bu tutumu ile biraz yavaşlamış olan Şınorhk Miricanyan'ın başlattığı hareket ivme kazanarak devam e-der. 1831'de patriğin başkanlığında toplanan bir kurulda okulların finans işlemleri görüşülür. Bundan sonra kurulan okullar arasında en önemlisi Hasköy'deki Nerses-yan Okulu'dur. Belli bir eğitim ve öğretim programının olmadığı bu dönemde Üsküdar'da Cemaran yüksekokulu açılır (bak. Cemaran Ermeni Okulu).

22 Ekim 1853'te ise okulların kalitesini yükseltmek için yükseköğrenim görmüş gençlerden bir komisyon kurulur. Bu komisyonun üyeleri arasında Hagop Amas-yan, dilbilimci Apraham Yeramyan, gazeteci Garabed Ütücüyan, araştırmacı-ya-zar Harutyun Hovivyan, dilbilimci Sarim Maksudyan, mimar Nigoğos Balyan, Ha-çadur Bardizbanyan, doktor Nahabed Ru-sin'yan, kimyager Hovhannes Vahanyan, doktor Serovpe Viçenyan (Serviçen), sanayici Sisag-Arakel Dadyan, biyolog Kare-kin-Harutyun Dadyan, sanayici Simon Dadyan ve yazar Krikor Odyan sayılabilir.

Şubat 1858'de Osmanlı hükümetinin isteği doğrultusunda doktor Parunag Bey Feruhan'ın (Kırtikyan) hazırladığı istatistiğe göre istanbul'da Ermenilere ait 42 okul vardır. Bu okullarda 4.376 erkek ve 1.155 kız öğrenci öğrenim görmekte, 197 öğretmen görev yapmaktadır.

1790'da ilk ;

resmi Ermeni

okulunu kuran

Şınorhk (Mıgırdiç)

Amira Miricanyan.

V. K. Zartaryan, Hişadagamn (Anı Kitabı), ist., 1910

Vağarşag Seropyan koleksiyonu

Kurulan maarif komisyonları daha gelişmiş bir eğitim ve öğretim sağlamak için Batı'ya açılırlar. Yapılan tüm çabaların bir sonucu olarak meydana gelen durum tablosuna göre Kumkapı'da Bezciyan-Lusa-vorçyan; Kumkapı dışında Boğosyan-Var-varyan; Samatya'da Sahagyan ve Nunyan; Altımermer'de Nersesyen, Akabyan, Pa-nosyan; Karaköy'de Getronagan, Surp Pırgçyan; Ortaköy'de Tarkmançatz, Surp Hripzimyantz, Berberyan; Balat'ta Horenyan; Üsküdar'da Surp Garabed, Surp Haç, Cemaran, Nersesyan-Yermonyan, Haygaz-yan; Kuzguncuk'ta Surp Lusavorçyan; Kuruçeşme'de Surp Tarkmançatz; Yenika-pı'da Arakelotz-Hayganuşyan; Topka-pı'da Levonyan, Vartuhyan; Pangaltı'da Surp Lusavorçyan, Surp Kayyanyan; Galatasaray'da Naregyan, Surp Eçmiadzin, Surp Hripsimyantz; Taksim'de Esayan; Büyükdere'de Surp Hripsimyantz; Dolap-dere'de Arşarunyatz; Feriköy'de Surp Mes-robyan; Narlıkapı'da Horenyan-Varvar-yan; Karagümrük'te Tateos-Partoğimeos-yan, Surp Vosgyantz; Eyüp'te Bezciyan, Arakelyan, Ardemyan; Kartal'da Bezci-

yan; Beykoz'da Surp Nigoğosyan; Kadıköy'de Muradyan, Aramyan; Gedikpaşa' da Surp Mesrobyan; Hasköy'de Nerses-yan, Amirhanyan, Nubar-Şahnazaryan; Kasımpaşa'da Surp Mesrobyan; Beşiktaş'ta Makruhyan; Rumelihisarı'nda Surp Tate-osyan, Surp Santıkhdyan; Boyacıköy'de Yeritz Mangantz; Yeniköy'de Surp Vartan-yan; Salmatomruk'ta Tateos-Partoğimeos-yan; Kanlıkilise'de Surp Arakelotz; Dede-ağaç'ta (okulun adı bilinmiyor); Azadlı'da Dadyan; Kandilli'de (okulun adı bilinmiyor); Istinye'de Daronyan; Kınalıada'da Surp Nersesyan; Bakırköy'de Ardzrunyan (daha sonra Dadyan); Yeşilköy'de Kapa-macıyan; Sarıyer'de Surp Mesrobyan; Et-meydanı'nda Mağakyan okulları vardır. Bu listede kişisel çabalarla açılıp yürütülen okullar yoktur.

Cumhuriyet döneminde istanbul Ermeni okulları da diğer okullar gibi 5 sınıftan oluşan ilkokul ve 3'er sınıftan oluşan ortaokul ve liselerdi. Bunların dışında o-kulöncesi dönem çocuklar için anasınıfla-rı da vardır. Bu dönemde eğitim programı, diğer okullarla aynı düzeydedir. Ermeni okullarının tüm giderleri (Milli Eğitim Bakanlığı'mn görevlendirdiği Türkçe ve sosyal dersleri öğretmenlerinin aylıkları dışında) halkın yardımlarıyla karşılanır.

Cumhuriyet döneminde ortaya çıkmış en önemli sorun 1993-1994 öğretim yılında Ermeni okullarında Ermenice dışında tüm derslerin Türkçeyle okutulmasına ilişkin verilen emirdir. Kısa süre sonra bu emir yürürlükten kaldırılmıştır.

1993-1994 öğretim yılında istanbul'daki 5 (l'i Ermeni-Katolik) lisede 701 öğrenci (275 erkek, 426 kız); 9 (l'i Ermeni-Katolik) ortaokulda 947 öğrenci (425 erkek, 522 kız); 3 (l'i Ermeni-Katolik) hazırlık sınıfında 152 öğrenci (75 erkek, 77 kız); 17 (4'ü Ermeni-Katolik) ilkokulda 2.281 öğrenci (1.163 erkek, 1.118 kız); 16 (4'ü Ermeni-Katolik) anaokulunda 502 öğrenci (258 erkek, 244 kız) öğrenim görmektedir.

Bibi. A. Alboyacıyan, "Azkayin Sahmanatrut-yuni, ir Dzakumı Yev Girarutyum" (Milli Nizamname, Başlangıcı ve Tatbiki), Intartzag Oratzuytz Azkayin Hivantanotzi (Ermeni Hastanesi 1910 Yılı Kapsamlı Takvimi), ist., 1910, s. 76-528; H. Der Bedrosyan, Gırtagan Şarjumi Tırkahayotz Meç 1600-1900(_160Q-1900 Yılları Arasında Türkiye Ermenilerinde Eğitim Hareketleri), Kahire, 1983; H. Asadur, "Gosdantnubolso Hayerı Yev İreniz Badriark-nen" (istanbul Ermenileri ve Onların Patrikleri), Intartzag Oratzuytz Azkayin Hivantanotzi (Ermeni Hastanesi 1901 Yılı Kapsamlı Takvimi), İst., 1901, s. 77-258; M. Mutafyan-K. Damadyan-V. T. Seropyan, Kilise Takvimi, ist., 1994; O. Fıçıcıyan, "Turkio Hanrabedut-yan Hisnamyagin Istanbulahay Varjaranneru Vicagı" (Türkiye Cumhuriyetinin Ellinci Yılında istanbul Ermeni Okullarının Durumu), Şo-ğagat Yıllığı, ist., 1971-1972, s. 41-49, 53; Ş. A. K. (Şınorhk I), "Turkio Hayotz Badriarkut-yan Badmagan Ten Yev Anor Himnumov tra-kordzıvadz Mişagutayin Nıvacumnerı (Türkiye Ermeniler Patrikliği'nin Tarihsel Rolü ve Onun Kuruluşu ile Gerçekleştirilen Kültürel Zaferler), Şoğagat, Temmuz-Aralık 1962, s. 6-16, 74-98; T. Azadyan, "Turkio Hay Gırtagan Hasda-dutyunneri" (Türkiye'deki Eğitim Kurumlan), Hay Hosnak Salnamesi, İst, 1941, 43-61.

VAĞARŞAG SEROPYAN

ERMENİ PATRİKLİĞİ

188

189

ERMENİCE BASIN

f9 iî "H! ÎI II S» II **

İEOEU3E iı

ü- StU'l" P-H- S

-v.drı-'î.fuiî'f'r.'ıuV

Hayasdarim 6 Haziran 1847 tarihli 50. sayısı (solda) ve Ardzvi Vasbungan'm Ekim 1855

tarihli 5. sayısı (sağda).

V. K. Zaıtaryan, Hişadagaran (Anı Kitabı), ist., 1910

Vağarşag Seropyan koleksiyonu

ERMENİ PATRİKLİĞİ

istanbul'da Bizans döneminde de Ermenilerin yaşadığı bilinmektedir. Bu dönemde Husig veya Sukias adlı episkoposun da dini önderlik yaptığı kayıtlıdır. Eski el-yazmalarında adı geçen Surp Sarkis ve Surp Krikor Lusavoriç kiliseleri de bu dönemden kalmadır.

Yazılı kaynakların birçoğu, istanbul'da Ermeni Patrikliği'nin kuruluş yılı olarak 1461 tarihini verir. II. Mehmed (Fatih) İstanbul'u fethettikten sonra daha önceden tanıdığı Bursa Ermenileri dini önderi (mar-hasa) Episkopos Hovagim'i de yeni başkente getirterek İstanbul Ermenilerinin dini önderi yapmış ve kendisine evrensel patriğe (Ökümenik patrik: Rum Ortodoks patriği) tanınan tüm hak ve yetkileri vermiştir. İstanbul Ermeni Patrikliği ilk kez Samatya'da kurulmuştur. I46l'den 1543'e dek marhasa vb gibi birçok sıfatla anılan İstanbul episkoposuna 1543'te I. Asdvad-zadur Tercanlı'dan (1537-1548) itibaren "patrik" sıfatı verilir.

İlk patrik olan I. Hovagim'den (1461-1478) itibaren tüm Ermeni dini liderleri, sultanlar ve devlet ileri gelenleri ile samimi ilişkiler içerisinde bulunurlar. Fatih Bursa Ermenilerinin bir bölümünü, daha sonra Karaman'daki Ermenileri de İstanbul'a getirtir. I. Selim (Yavuz) (hd 1512-1520) Tebriz'den, Erzurum'dan, Muş'tan, Kemah'tan, Sivas ve Erzincan'dan Ermeniler getirterek İstanbul'un birçok semtinde onların yerleşmesini sağlar. III. Murad (hd 1574-1595) ise Nahcıvan ve Tebriz'den Ermeniler getirterek Samatya, Yenikapı ve Kumkapı'ya yerleştirir.

İlk günden itibaren yönetimin gözünde Ermeni toplumunun mutlak temsilcisi olan patrik, 1847'den itibaren bu hakkını kısmen de olsa yitirir. Abdülmecid'in emriyle bu yetki yeni kurulan bir meclise verilir. 24 Mayıs 1860 tarihli yasayla da kiliselerin yönetimi "mütevelli heyeti" adlı bir kurula verilir. 1862'de yayımlanıp tam anlamıyla 1863'te yürürlüğe giren "Nizamname-i Millet-i Ermeniyan" ile pat-

rik seçimi, istifası, görev ve yükümlülükleri, ruhani ve cismani meclis, genel meclis, maarif, ekonomi, mahkeme, manastırlar, muhasebe, vasiyet idaresi, hastane, kilise yönetim kurulları ve komisyonları kesin kanunlar üzerine oturtulur. Günümüzde ise vakıflar 2762 sayılı ve 1934 tarihli Vakıflar Kanunu'na göre yönetilmektedir.

İstanbul Ermeni Patrikliği, Ermeni kilisesinin patriklik tahtları içerisinde en son tesis edileni olmakla birlikte, bilhassa Ba-tı'yla olan bağlarda çok önemli yer tutar.

Kuruluşundan bu yana geçen 500 yılı aşkın süre içerisinde 83 patrik gören İstanbul Ermeni Patrikliği, 20. yy'ın başına değin bünyesinde İstanbul dışında 51 merkezi (İzmit, Akmeşe, Edirne, Tekirdağ, Selanik, Bursa, Bilecik, Bandırma, Kütahya, İzmir, Kastamonu, Ankara, Kayseri, Konya, Sivas, Tokat, Amasya, Şebinkarahisar, Adzbıder, Samsun, Trabzon, Erzurum, Erzincan, Bayburt, Hasankale, Tercan, Kemah, Kiğı, Doğubeyazıt, Van, Lim-Gıdutz, Başkale, Bitlis, Muş, Siirt, Diyarbakır, Palu, Ergene, Çermik, Harput, Eğin, Arapkir, Çemişgezek, Akpazar, Urfa, Bağdat, Kıbrıs, Mısır, Bulgaristan, Romanya ve Yunanistan) barındırarak onlara dini merkezlik görevini sürdürür. Bugün ise 30'u aşkın kilise ve şapeliyle İstanbul'un dışında, Kayseri, Diyarbakır, Mardin-Derik, Hatay-İs-kenderun, Hatay-Kırıkhan, Hatay-Saman-dağ-Vakıflıköy ve Girit Adası kiliseleri İstanbul Ermeni Patrikliği'ne bağlıdır.

İstanbul Ermeni Patrikliği'nin yaptığı önemli işlerin başında Batı'daki Ermenilerin bir merkezi olma, Türkiye'deki Ermenilerin bir toplum olarak resmen tanınması, dini işler merkezi olması ve bu konudaki kesin özgürlük, ülkenin kalkınmasına Ermeni toplumunun katkıda bulunması, kültürel alanda rönesans, dil birliği ve Batı Ermenicesinin düzenlenmesi, eğitim hareketinin başlangıcı ve okul ağının kurulması, Ermeni basımevlerinin kuruluşu ve çoğalması, kitaplıkların ve ki-tabevlerinin artması, gazetecilik alanında ilerleme, İstanbul kilise müziği ve nota-

Ermeııi Patrikhanesi

Erkin Emiroğlu

alığın oluşup ilerlemesi, "nizamname"nin hazırlanarak kullanıma koyulması gelir.

17. yy'ın ilk yarısı İstanbul Ermeni Patrikliği için tam bir taşınma dönemidir. 50 yıla yakın bir süre içerisinde yangınlar nedeniyle birkaç kez Kumkapı-Samatya arasında yer değiştirdikten sonra, 1641'de son kez Kumkapı'ya taşınır. 1718 büyük yangınında harap olan patrikhane binası ve Patriklik Kilisesi, hassa mimarı Hovhan-nes Amira Serveryan tarafından temelden inşa edilerek 19 Şubat 1820'de hizmete sokulur. 18 Ağustos 1826'daki yangının yok ettiği binalar, bu kez 1828'de hassa mimarları Krikor Balyan ve Devlet Amira tarafından planlanarak inşa edilir.

Patrik I. Mağakya İstanbullu Orman-yan'ın (1896-1908) onarttığı patrikhane binası, 1913'te yıktırılarak yeniden bugünkü şekliyle inşa edilir. Bu son inşasının mimarı Krikor Kalfa Melidosyan'dır.

Patrikhane himayesinde günümüzde bir patriğin dışında, çeşitli rütbelerdeki 30 din adamı görevlidir. Bunun dışında patriğin başkanlığındaki ruhani meclis dini konularda en yüksek mercidir.

VAĞARŞAG SEROPYAN

ERMENİCE BASIN

Takvim-i Vekayi'nin 1832'de Lıro Kir Medzi Derutyanm Osmanyan adıyla yayımlanan nüshası İstanbul'da çıkmış Ermenice ilk gazetedir. Güncel Ermeniceyi kullanan gazetenin haberlerinin çevirisinde büyük rol oynayan Kevork Krikoryan da İstanbul'daki ilk Ermeni gazete yazarıdır. Gazete bir yıla yakın bir yayın hayatından sonra kapanmış, 1847'de Haydarar Kir Lıro Medzi Derutyanm Osmanyan adı altında kısa bir süre tekrar yayımlanmıştır. 1847-1850 arasında Boğos Arabyan Bası-mevi'nde aynı amaçla Surbantag Püzant-yan Lırakir Derutyamn Osmanyan adlı haftalık dergi çıkarılmıştır. 1846'da yalnız birkaç sayı yayımlanan Surbantag Gosdantnubolso, l Temmuz 1846'dan itibaren Hayasdan adı altında ve Hovhannes Çamurcuyan Der-Garabedyan Deroyentz ve Mıdırdiç Ağaton'un yönetiminde yayımlanmaya başlar. Zengin içeriği ile İstanbul Ermeni basım tarihinde önemli bir yer tutan Hayasdarida, 6 yıllık yayımı süresince iç ve dış tüm cemaat haberleri, tarihsel araştırma yazıları, ticari haberler, ilanlar gibi çeşitli başlıklar altındaki yazılar yayımlanmıştır. Hayasdan aynı zamanda dini doktrin tartışmaları için ayda bir ilave de yayımlar. Bir dönem de İstanbul Ermeni Patrikhanesi yayın organı olur.

Garabed Ütücüyan'ın 1852'de kurduğu Masis'le İstanbul Ermeni basınında çığır açılır. 30 yıllık bir ömrü olan Masis, Batı Ermenilerinin fikir hayatında önemli rol oynar. Dini bir dergi olan Avedaper(1855-1915) ve Rahip Mıgırdiç Khrimyan'ın 1855' te İstanbul'da (İstanbul'daki yayın süresi 1855-1856 ve 1873-1874) başlayıp daha sonra Van'a taşıdığı Ardzvi Vasburagan önemli yayınlardandır. 1856'da yayın hayatına girip, 18 yıl boyunca yayımlanan Meğu (Arı) İstanbul Ermeni basınının ilk

mizah dergisidir. Harutyun Sıvacıyan tarafından kurulup yönetilen dergi, 1863'te Hovhannes Hovivyan ve Apraham Murad-yan'ın, 1872'den itibaren ise Hagop Ba-ronyan'ın(->) yönetiminde yayımlanır.

Hıristiyanlık tanrıbilimi üzerine bir otorite olan Hovhannes Deroyentz'in 1857' de çıkarmaya başladığı dergi de Yere-vagdır. Din ve eğitim alanında inceleme ve araştırma konulan üzerinde ağırlık veren bu dergi Ermenice harfli Türkçe yayınlardan olan Zokal'ın (1855-1857) devamı sayılmaktadır. Önce ayda iki kez yayımlanan dergi, 1864'te başladığı yeni dönemde 8 günde bir yayımlanır.

1861'de başlayıp, 15 yıl yayımlanan Giligia (Kilikya), İstanbul Ermeni basınının tıbbi konulara ağırlık veren ilk dergisidir. Manuel Parunag Ütücüyan'ın yönetimindeki dergi, önce haftalık, 1867'den itibaren ise aylık olarak yayımlanır. Yıllar sonra, 1909'da H. S. Alacacıyan'm önderliğinde tekrar başlayarak 1919'a dek yayımlanır. Bu son dönemde Punç (Demet) adını da alır.

1863'te yayın hayatına giren Jama-nag'm tam adı Jamanag Hantes Hayre-nantver'dir. 15 günde bir yayımlanan derginin sorumlu müdürü Isdepan Boğos Pa-pazyantz'dır. Güncel tarih hakkında ciddi makaleleri ile beğeni toplayan Jama-nag'm kapanış tarihi kaynaklarda 1864, 1868 ve 1896 olarak çok farklı gösterilir. Dikran Çuhacıyan'ın(->) V. Papazyan'la 1863'te yayımlamaya başladıkları Osmanyan Yerajışdutyun (Osmanlı Müziği) kısa süreli de olsa basın tarihinde yerini alır. Eleştirmen-mizahçı-yazar Hagop Baron-yan, 1870'te kurduğu Poğ Aravodyan'm (Sabah Borusu) kapanmasından sonra

1874'te Tadron (Tiyatro) adlı haftalık dergiyi kurar. Bu da Haziran 1877'de kapanır. 1875'te Nigoğos ve Hagop Taşcıyan tarafından kurulan Nıvakık Osmanyan (Osmanlı Nağmeleri), İstanbul'da yayımlanan ve tümüyle müziğe ayrılmış ilk yayınlar arasındadır.

1881'de (bazı kaynaklara göre 1882) Isdepan Ütücüyan'ın kurup yönettiği Pü-ragm ise İstanbul'da yayımlanan uzun ömürlü yayınlar arasındadır. 26 yıllık yayın hayatı boyunca birçok evreler geçiren Püragın, önce 15 günlük olarak yayına girer. Protestanların yayın organı olan Ave-dapefe destek olarak başlattıkları ve çoğunlukla Protestanlık propagandası içeren bu dergi 1900'de haftalık hale gelir. 1901'de yönetimin S. Tavityan'a, başyazarlığın Kalusd Antreasyan'a geçtiği derginin yazarları arasında H. Çizmeciyan (1902-1906), Sim, Çömlekciyan ve Ardaşes Kal-pakcıyan sayılabilir. 1906'da ticari haftalık dergi niteliğini alan dergi 1908'de kapanır.

Asya Kültür Kurumu'nun finanse edip Hagop Baronyan'ın yönettiği Yergrakund (Yerküre) (1883) edebi ve bilimsel bir aylık dergidir. Hem görünüş hem de içerik bakımından yüksek bir kalite gösteren derginin yönetimini ve başyazarlığım 1884'te Yeğya Demircibaşyan (bazılarına göre Yeğya Dındesyan) üstlenir. 1888'e kadar düzenli yayımlanan dergi, aynı yıl finanse eden Asya Kültür Kurumu'nun dağılışı ile kapanır.

1883'te (bazılarına göre 1884) yayın hayatına giren bir diğer dergi de Labder Tiokinyan'du (Diyojen Lambası). Mizah ağırlıklı olan bu haftalık derginin yönetimini önce İ. Dereniz, daha sonra da Aram Aşcıyan yürütür. İkinci sayısından sonra

yayımı Maarif Nezareti tarafından durdurulur. 1888'de tekrar yayın hayatına giren dergi 1889'da tamamıyla kapanır. Bir diğer mizah dergisi de Khigafds. 1884'te kurulan dergi, Hagop Baronyan'ın başyazarlığında ve Nişan Berberyan'ın mali yönetiminde ve matbaasında yayımlanır. Mizahın yanında tiyatro ve edebiyatı da işleyen dergi Edirne'de kurulduktan sonra İstanbul'a taşınır. 4 yıllık bir yayın hayatından sonra kapanır. Karikatürist Nişan Berberyan'ın 1894-1908 arasında yayımladığı Joğovırtagan Daretzuytz (Halkın Yıllığı) da önemli yayınlar arasındadır.

1896-1918 arasında Püzant Keçyan'ın yönetiminde, daha sonra (1911-1912) Ba-ruyr ve Aşod Keçyan tarafından yayımlanan Püzantion (Bizans) gazetesi, bir ara Rahvira adı altında piyasaya çıkarak 20 yılı aşkın yayın hayatı ile basın tarihindeki yerini alır.

1896'da yayın hayatına giren Hanra-kidag haftalık dergisinin başyazarı ğ. Po-lad, sahibi ise Armen Luğinyan'dır. 1900' de Nişan Berberyan'ın yönetiminde eğitim, edebiyat ve bilim dergisi olan Han-rakidag, 1901'de 10 günde bir yayımlanmaya başlar. Çocuk bölümünün yönetimini Püzant Bozacıyan'm üstlendiği dergi, 1905'te Vahan Papazyan'ın, 1906'da M. Babocyan'ın, 1907'de tekrar Vahan Papazyan'ın yönetimine, 1908'de ise Yervant Der-Antreasyan, Vahan Papazyan ve M. Babocyan'dan oluşan kurul tarafından yönetilerek bilimsel eğitim dergisi olur.

İstanbul Ermeni basın tarihinde yayımlanan birçok yıllıklar arasında en önemli yeri Yedikule Surp Pırgiç Ermeni Hasta-nesi'nin yayını olan Intartzag Oratzuytz Surp Pırgiç Azkayin Hivantanotzi tutar. Karekin Levonyantz'a göre 1883'te başlayan bu yıllık, duraklamalarla 1950'lere değin devam eder.

Jamanagaı 30 Mart 1863 tarihli 7. sayısı. V. K. Zartaryan, Higadagaran (Anı Kitabı), ist., 1910 Vağarşag Seropyan koleksiyonu

ERMENİLER

190

191

ERMENİLER

Ermeni harfleriyle Türkçe yayımlanan Mecmua-ı Havadisin l Ağustos 1859 tarihli 306. sayısı.

V. K. Zartaryan, Hisadagaran (Anı Kitabı), ist., 1910 Vağarşag Seropyan koleksiyonu

İstanbul Ermenileri arasında feminizmin öncülerinden sayılan Hayganuş Mark' m 1907'de kurduğu Luys (Işık) dergisi de bu fikir akımının ilk organı ve savunucusu olur. Dzağiğin devamı niteliğindedir. Yine 1907'de yayın hayatına atılan Ame-nun Daretzuytzı da (Herkesin Yıllığı) u-zun bir süre yayın hayatında kalmayı başarır. Teotig (Teotoros Lapcinciyan) tarafından yayımlanan ve istanbul'daki Ermenice basın tarihinde önemli bir yer tutan yıllık, yazarın ölümüne dek (1929, son yıllarında Paris'te yayımlanır) aralıksız sürer.

1908'de kurulup günümüze kadar sürebilen tek yayın organı Misak (Kasim) ve Sarkis Koçunyan kardeşlerin kurduğu Ja-manak(^) gazetesidir.

Papaz Ardavazt'ın yazı işlerini yürütüp Papaz Zarmayr Gezüryan'ın yönettiği Hay Khosnag (Ermeni Sözcüsü) (1924-1930) dinsel, ahlaksal ve edebi aylık dergisi; Vahan Toşigyan'ın yönettiği Nor Lur (Yeni Haber) (1924-1931) siyasi-ticari gazetesi; Pakarad Tevyan'ın yayımladığı Yerçani-gin Daretzuytzı (Mutlunun Yıllığı) (1928-?) ise Cumhuriyet döneminde kurulup tarihe karışmış diğer süreli yayınlardır.

1940'ta kurulan Nor Marmara (bak. Marmara) gazetesi, 1946'da yayın hayatına giren Kulis(->) sanat dergisi, 1949'da kurulan Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi'nin yayın organı olan Surp Pırgiç dergisi de günümüze değin yayımına devam eden yayın organlarıdır.

1951'de kurulan Şoğagatise Ermeni Patrikhanesi'nin yayın organıdır. Başladıktan birkaç yıl sonra özel anı günlerinde yayımlanan bir dergi olan Şoğagat, 1991' de tekrar yayın hayatına atılır.

Türk Ermeni Azınlık Okulları Öğretmenleri Yardımlaşma Vakfı'nın yayını o-lan ve 1992'de yayın hayatına aldan Jıbid

(Tebessüm) dergisi ise hâlâ yayımlanmakta olan tek Ermenice çocuk dergisidir. Aynı dernek daha önce Bardez (Bahçe) adlı bir dergi çıkarmaya başlamış, daha sonra adı Karun'a, çevrilmiş, kısa denemeyecek bir yayın hayatından sonra kapanmıştır.

Pangaltı Lisesi'nden Yetişenler Derne-ği'nin yayın organı olan ve 1992'de tekrar yayımlanmaya başlayan Nor San, 1948'de yayımlanan Sarim, Getronagan Lisesi'nden Yetişenler Derneği'nin resmi yayın organı olan ve 1993'te yayın hayatına giren Hobina ise 1948'de yayın hayatına giren Hantes Mışaguyti'nin devamıdır.

İstanbul'da küçümsenmeyecek sayıda Ermeni harflerini okumakla birlikte Ermenice bilmeyen bir kitle var olmuştur. Sadece bu kitle için birçok kitap basılmıştır. Yine bu kitle için, tüm bu yayınların dışında Ermeni harfli Türkçe gazete ve dergiler de yayımlanmıştır. Bunların baş-lıcaları şunlardır: Takvim-i Vakayı (1840), Ceride-i Havadis (1840 ?), Mecmua-ı Havadis (1852), Ababir-i Konstantiniye (1855), Zohal (1855), Ceride-i Ticaret (1857), Münadi-iErciyas(1863), Gülzar-ı Kayseri-ye (1863), Tercüman-ı Hakikat (186?), Manzume-i Efkâr (1866), Fırat (1867), Evrak-ı Şarkiye (1867), Mecmua-ı Kava-nin (1868), Varaka-ı Havadis (1868?), Tırçnig (1868), Seda-ı Hakikat (1870), Tarif-i Dersaadet, Rehnüma-i Ticaret (1870), Heyal (1873), Ruzname-i Masis (1876), Tercüman-ı Efkâr (1878), Cihan (1884), Ceride-i Şarkiye (1885), Mecmua-ı Ahbar (1885), Felek (1885?), Mendor (1886), Avedaper(1906), Rehnüma (1911), Nevsal-ı Ermeniyan (1912), Rehber (1912), Şark Salnamesi (1914).

Tüm bu yayınlardan çıkan istatistiğe göre İstanbul'da 162 yıl boyunca (1832-1994) 450'ye yakın gazete, dergi veya yıllık yayımlanmıştır. Bugün bunlardan 8'i yayınını sürdürmektedir.