I kurs I semestr 36 saat. Müəllimə : Məmmədova Vüsalə Azərbaycan dili

Mövzu 3: Dilçilik və onun digər elmlər içərisində yeri.
Zamanımızda müxtəlif elm sahələri var.Bu elm sahələri sırasında xüsusi əhəmiyyət kəsən sahələrdən biri də Dilçilikdir.Çox qədim zamanlardan çinlilər,hindlilər,ərəblər,türklər dilçilik elmi ilə bağlı araşdırmalar aparmışdır.Onların içərisində ən məşhur alim Mahmud-Qaşğaridir.Qədim tarixə malik ədəbiyyat nümunələrimiz dilçilik üçün ən gözəl nümjnələrdir.Bunlardan ən birincisi “Dədə Qorqud”dastanının adını çəkə bilərik.Yazılı ədəbiyyatımızda da Nizami Gəncəvi,Məhəmməd Füzuli,İmadəddin Nəsimi və başqalarınln söz haqqında dəyərli fikirlərindən misallar çoxdur.

Dil müxtəlif cəhətlərdən araşdırılır.Buna görə də dilçilim elminin bir çox bölmələri vardır.Bununla bele,dilçilik elmi bir çox elmlərlə əlaqədədir.Bunların sırasında Etimologiya, lüğətçilik, dialektologiya sahələrinin adını çəkə bilərik.

Etimologiya-yunan sözü olub,”həqiqi,əsas” elm anlamına gəlir.Bəzən etimologiya sözünü “mənşə”sözü ilə sinonim hesab edirlər.Belə ki,etimologiyada sözün ilkin mənası,forması araşdırılır.Məsələn,bəzən bir yeri “Qara”adlandırılır.İlk nəzərdə nə əhalini qara dərili olması,nə də qaraya aid nəsə tapmaq olur.Lakin,etimologiyanın köməyi ilə məlum olur ki,”Qara”-böyük mənasına uyğun gəlir.Digər misal,bəzi insanlar “Qarabağ”ərazisinin adının zamanında orada yerləşən bağlarla əlaqələndirir.Əslində isə etimologiya elmi sübut etdi ki,”Qarabağ”- “Bak”tayfalarının adı ilə bağlıdır.Dilimizdə zamanla “k”-“ğ”əvəzlənməsi baş vermiş,tayfanın böyüklüyünə görə isə “qara”-yəni,böyük adlandırılmışdır.Adların araşdırılmasında Xalq etimologiyası da mühüm rol oynayır.

2.Lüğətçilik-bu elm lüğətlərin tərtib olunma,yaranma prinsipini öyrənən elm sahəsidir. Lüğətlərin hazırlanması elmi”Leksikoqrafiya”,bu elmlə məşğul olanlar “ Leksikoqraf-lüğətçi” deyilir.Lüğətçilik elminə ən bariz misal XI əsrin böyük dilçisi Mahmud Qaşqarinin “Divani-Lüğatit-türk”(Türk sözlərinin divanı)əsərini misal çəkə bilərik.M.Qaşqari məhz bu lüğətə görə “ Türkologiyanın bahadırı”deyilir.

Lüğətlər iki cür olur:

a)Ensklopedik lüğətlər

b)Filoloji lüğətlər.

Ensklopedik lüğətlər-elmin,texnikanşn müxtəlif sahələri haqqında ətraflı məlumat verilir.

Filoloji lüğətlər isə orfoqrafik, orfoepik, terminoloji, tərcümə və s.bölünür.

Dialektologiya-Burada yerli-məhəlli dialekt-şivə öyrənilir.Ayrı-ayrı bölgələrə məxsus sözlər qruplaşdırılırDilimizdə işlənən bu qrup sözlər”dialektizimlər” adlanır.