I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 87-89 ......................................................... 155

din, həm yatın. Mən gecələri həm ibadət edər, həm yataram.

Gündüzləri həm oruc tutaram, həm yer/yeyər içərim. Et/ət də yerim/yeyərəm, yağ da

yerim/yeyərəm. Qadınlara da yaxınlaşaram. Kim mənim sünnəmdən üz çevirsə

məndən deyil."

"Sonra insanları yığdı və onlara bu danışmağı etdi: 'Bəzilərinə

nə olur da, özlərinə qadınlara yaxınlaşmağı, yemək yeməyi,

gözəl qoxu sürünməyi, yatmağı, dünyəvi istəkləri haram etdilər.

Mən sizə keşişlər və rahiblər kimi olun demirəm. Mənim dinimdə

ət yeməmək, qadınlara yaxınlaşmamaq və monastıra bağlanmaq

yoxdur. Mənim ümmətimin səyahəti oruc, ruhanilərliyi isə cihaddır. Allaha

qulluq edin, ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayın. Həccə və ümrəyə

gedin, namazı qılın, zəkatı verin, ramazanda oruc tutun və

dümdüz olun ki, qarşılığında düzgünlük görəsiniz. Sizdən əvvəlki

millətlər həddindən artıqlıq üzündən həlak oldular. Onlar vəzifələrini ağırlaşdırdıqca

Allah da öhdəçiliklərini ağırlaşdırdı. İşdə indi kilsə künclərində

və monastırlarda onların qalın idilərini görürsünüz.' Bu

hadisə üzərinə Allah bu ayəs(n)i ['Ey iman edənlər, Allahın sizə halal

etdiyi... şeyləri haram etməyin.'] endirdi."

Mən deyərəm ki: Ehlisünnet rəvayətlərinə müraciət edildiyində,

[Mecma'ul-Beyan'ın nəql etdiyi] bu rəvayətin əslində bu mövzuda

nəql edilən rəvayətlərin bir xülasəs(n)i olduğu aydın olmaqdadır. Bu mövzudakı

rəvayətlərin sayı olduqca çoxdur. [Mərhum] Tabersi bu rəvayətlərin

fərqli məzmunlarını yığıb təkrarlarını ataraq onları bir rəvayət

halında zikr etmişdir. Bu rəvayətlərin özünə baxıldığında,

ədədlərinin çoxluğuna baxmayaraq heç birində səhabələrin adları bir yerdə

zikr edilməmişdir. Əksinə bu rəvayətlərin sözük baxımından ən/en

əhatəli olanında, səhabədən "Osman b. Mazın və yoldaşları"

deyə danışılmışdır. Bəzilərində isə "Peyğəmbərin səhabələrindən bəzi

insanlar" deyə, bəzilərində də "Peyğəmbərin səhabələrindən bəzi kəslər"

deyə danışılmışdır.

Bu belə olduğu kimi, bu rəvayətdə geniş və detallı olaraq yer/yeyər

alan/sahə Peyğəmbərimizin sözləri və xalqa/halqa istiqamətli danışmasının

mətni, bu rəvayətlərdə dağınıq bir şəkildə mövcuddur. Haqqında danışılan

kəslərin tərk etmək istədikləri və ya təryinə and içdikləri davranışlarda

də vəziyyət eynidir. Bu rəvayətlər söz mövzusu səhabələrin

hamısının bu davranışların bütününü tərk etməyi qərarlaşdırdıqlarını

açıqca ifadə etməmişlər. Tərsinə bəzi rəvayətlərdə tərk etmək his

156........................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

tedikleri və ya təryinə and içdikləri davranışların fərqli olduğu

ifadə edilmişdir.

Məsələn Buxari ilə Müslimin Aişədən nəql etdikləri rəvayətə görə,

Peyğəmbərin səhabələrindən bəzi insanlar, Peyğəmbərin bərabər/yoldaşlarına

onun gizlidə necə davrandığını, nələr etdiyini soruşdular. Al/götürdükləri

cavablar üzərinə kimisi, "Artıq mən ət yeməyəcəyim." kimisi, "Artıq

mən qadınlara yaxınlaşmayacağım." kimisi də, "Artıq mən heç döşək

üzərində yatmayacağam." dedi. Bu xəbər, Peyğəmbərimizə çatınca,

"Bəzilərinə nə olur da hər biri belə belə deyir? Mən həm

oruc tutaram, həm yer/yeyər-içərim. Həm yataram, həm gecə ibadətinə

qalxaram. Ət yeyərəm və qadınlara yaxınlaşaram. Kim mənim sünnəmdən

üz çevirsə, məndən deyil." dedi.

Söz mövzusu rəvayətdəki "Bunlar gündüzləri oruc tutmağa... qərar

verdilər." şəklindəki ifadədən, onların hər birinin bu davranışların

hamı/həmişəsini qərarlaşdırdığı deyil də, hamısının cəmi olaraq bu

davranışları qərarlaşdırmış olduqları da nəzərdə tutulmuş ola bilər. Aralarında

zəifi, mürsəli və mötəbəri olan bu rəvayətlərin məzmunları

fərqli olmaqla birlikdə birdən qiymətləndirildiyində bu nəticəyə etibarla

çatmaq lazımdır: Səhabələrdən bəzi kəslər bu cür bir züht və ibadətə

qərar verdilər. Bunların arasında Hz. Əli və Osman b. Mazın

vardı. Bunun üzərinə Peyğəmbər onlara, "Kim mənim sünnəmdən

üz çevirsə, məndən deyil." dedi. Yenə də doğrusunu Allah bilər.

Bu mövzuda məlumat əldə etmək üçün Təfsiri Taberi, et-Dürr'ül-Mensur və

Feth'ul-Kadir kimi rəvayətlərə söykən/dözən təfsirlərə müraciət etmək lazımdır.

et-Dürr'ül-Mensur'da belə deyilir: Tirmizi -hasen bir hədis olduğunu

ifadə edərək-, İbni Cərir, İbni Əbu Xatəm, İbni Adi əl-Kamil

adlı əsərində, Taberani və İbni Mürdeveyh İbni Abbasdan belə

dediyini bildirmişlər: "Adamın biri Peyğəmbərə (s. a. a) gələrək, 'Ey

Allahın Elçisi, mən ət yediyimdə qadınlara qarşı maraq/əlaqəm artır və

şəhvətim qabarır. Buna görə özümə ət yeməyi haram etdim.'

dedi. Bunun üzərinə, 'Ey iman edənlər, Allahın sizə halal etdiyi

xoşuna gələn şeyləri haram etməyin.' ayəs(n)i endi."

Yenə et-Dürr'ül-Mensur'da İbni Cərir və İbni Əbu Xatəmin

Zeyd b. Eslemdən belə tahriç etdikləri yazılar: "Abdullah b. Revahaya

qohumlarından biri qonaq gəlmişdi. Özü o sırada

Maidə Surəsi 87-89 ......................................................... 157

Peygam-berin (s. a. a) yanında idi. Bir müddət sonra evinə dönüncə ailəsinin

qonağa yemək yediyərmədiyini, yemək yemək üçün onun evə

gəlməsini gözətləydiklərini gördü. Bərabər/yoldaşına, 'Mənim yüzümdən qonağımı

aç buraxdın. Bu yemək mənə haram olsun.' dedi. Arvadı, 'Mənə

də haram olsun.' dedi. Qonaq da, 'Mənə də haram olsun.' dedi.

Abdullah bu vəziyyəti görüncə əlini yeməyə uzadaraq, 'Allahın adıyla

yeyin.' dedi. Sonra Peyğəmbərə (s. a. a) gedib vəziyyəti izah etdi.

Peyğəmbər (s. a. a), 'Doğrusunu etdin.' dedi. Bunun üzərinə, 'Ey

iman edənlər, Allahın halal etdiyi xoşuna gələn şeyləri haram etməyin.'

ayəs(n)i endi."

Mən deyərəm ki: Son iki rəvayətdə eniş səbəbi olaraq izah edilənlərin

ravilerin ayəs(n)i hadisəyə uyğunlaşdırması olması da olabiləcəkdir. Ayələrin

eniş səbəbləri əlaqədar rəvayətlərdə bu vəziyyətə tez-tez rast gəlinər. Ayrıca

bir ayənin enişi ilə əlaqədar birdən çox səbəbin olması da mümkündür.

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Abdullah b. Sinandan belə nəql edilər: "İmama,

'Əgər mən haram və ya halal bir içki/içəcək ehtiva etsəm, bərabər/yoldaşım boş

olsun və ya köləm azat olsun.' deyən bir adamın vəziyyətini soruşdum.

İmam bu cavabı verdi: 'Haram olan içkiyə and içsə də,

etməsə də yaxınlaşma-ması lazımdır. Halal içkis(n)i də tərk etməməsi

lazımdır. Çünki Allahın halal etdiyi şeyi haram etməyə səlahiyyətli deyil.

Çünki uca Allah, 'Ey iman edənlər, Allahın halal etdiyi xoşa

gedən şeyləri haram etməyin.' buyurur. O halda halal içki/içəcək ilə

əlaqədar andından ötəri ona heç bir məsuliyyət gəlməz." [c. 1, s. 336,

h: 162]

el-Kafidə müəllif, öz rəvayət zənciriylə Mes'ade b. Sədəqə'-

dan belə dediyini nəql edər: "İmam Sadiğin (ə.s) 'Allah sizi (ağız

alışıqlığı ilə etdiyiniz) boş andlarınızdan ötəri məsul

tutmaz.' ayəs(n)i haqqında belə buyurduğunu duy/eşitdim: 'Bu ayədə

keçən 'lağv=boş' sözündən məqsəd, adamın heç bir şeyə ciddi

olmadan, 'Bəli vallah, xeyr vallah' söyləməsidir." [c. 7, s. 443, h: 1]

Mən deyərəm ki: Tefsir'ul-Ayyaşi'de də bu rəvayətin bənzəri Abdullah

b. Sinandan nəql edilmişdir. 1 Bir bənzəri də Məhəmməd b.

Müslimdən nəql edilmişdir. Məhəmməd b. Müslimdən köçürülən

rəvayətdə "Adamın söylədiyi sözə ciddi qəsdi olmadan" ifadəsi yer/yeyər

1- [Tefsir'ül-Ayyaşi, c. 1, s. 336, h: 163]

158 ........................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

al/götürür. 1

et-Dürr'ül-Mensur'da İbni Cəririn İbni Abbasdan belə tahriç

etdiyi yazılar: "Özlərinə qadınlara yaxınlaşmağı və ət yeməyi

haram edən kəslər haqqında 'Ey iman edənlər, Allahın halal

etdiyi xoşuna gələn şeyləri haram etməyin.' ayəs(n)i endiyində bu kəslər,

'Ey Allahın Elçisi, etdiyimiz andlar nə olacaq?' dedilər.

Bunun üzərinə 'Allah sizi (ağız vərdişi ilə etdiyiniz) boş andlardan

ötəri məsul tutmaz.' ayəs(n)i endi."

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, bu araşdırmanın başında nəql etdiyimiz

rəvayətin son hissəs(n)i ilə bənzərlik göstərir. Tək bu rəvayət,

ayədən aydın olan məna ilə uyğun gəlmir. Çünki bir fərzin və ya bir

mübahın tərk ediləcəyinə dair edilən andda dayanıqlılıq və qəsd

ünsürünün olmadığı deyilə bilməz.

Ayədə "(ağız vərdişi ilə etdiyiniz) boş andlar" ifadəsinin

qarşılığı olaraq "gücləndirdiyiniz andlar" ifadəsinə yer verilmişdir.

Bu vəziyyət, boş andın gücləndirilməyib bağlılıq gətirməyən

and olduğuna dəlalət edər. Ayədən aydın olan bu məna yalnız

boş andı ciddi bir qəsd ehtiva etməyən 'Xeyr vallah, bəli vallah' kimi

sözlərlə açıqlayan rəvayətlərlə uyğun gələr. Şəriətin etibarsız saydığı

andlarda isə and mövzusu şeylərlə əlaqədar qəsd vardır. Ortaya

çıxan nəticə, bu cür andın etibarsızlığının Qurana deyil, sünnəyə

söykənilməsidir.

Üstəlik ayənin məzmunu, onun and kəffarəsini bildirmək və andları

tutmağı əmr etmək olduğuna dair ən qəti dəlildir. Ayə

andı tutmağı, bu (rəvayətdəki) təfsirin tələb etdiyi kimi başqa bir

mövzuya bağlı olaraq deyil, müstəqil olaraq ələ alır.

1- [Tefsir'ül-Ayyaşi, c. 1, s. 336, h: 165]

Maidə Surəsi 90-93 ................................................................ 159

90- Ey inananlar! İçki, qumar, bütlər (və ya obelisklər) və

(heyvan ətini bölüşməkdə faydalanılan) şans oxları, şeytan işi pisliklərdir.

Elə isə bunlardan qaçının; ümid edilər ki qurtuluşa çatarsınız.

91- Şeytan, içki və qumarla yalnız aranıza düşmənlik və kin

soxmaq, sizi Allahı xatırlamaqdan və namaz qılmaqdan saxlamaq istər.

Artıq bunlardan imtina edəcəksinizmi?

92- Allaha itaət edin, Peyğəmbərə itaət edin və çəkinin. Əgər

üz çevirsəniz bilin ki, Elçimizə düşən, yalnız açıqca eşitdirməkdir.

93- İnanıb yaxşı əməllər işləyənlərə, təqvanı güdüb inandıqları

və yaxşı əməllər etdikləri, sonra təqvanı güdüb inandıqları və sonra

təqvanı güdüb əməlləri gözəl şəkildə etdikləri təqdirdə (sayılan

bu haramlardan) yedikləri və içdikləri şeylər üzündən bir günah

yoxdur. Allah işləri yaxşı şəkildə edənləri sevər.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Oxuduğumuz ayələr arasında sanki bir dəfədə və ya bir-birinə

yaxın zamanlarda enmişlər kimi axış baxımından uyğunlaşma vardır. Bu ayələrin

sonuncusu, aşağıda detallı şəkildə izah edəcəyimiz üzrə

160 ............................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

zehinlərdə oyanan bir şübhəni aradan qaldıracaq bir mövqeyə malikdir. Bu səbəbdən

bu ayələrin hamısı içkini mövzu əldə edir, bəziləri isə içkiyə

qumarı, abidə daşlarını və şans oxlarını da əlavə edir.

Daha əvvəl kitabımızın ikinci dərisində, "Sənə içkini və qumarı

soruşarlar. Də ki: Onlarda həm böyük günah, həm insanlar üçün faydalar

var; amma günahları faydalarından daha böyükdür." (Bəqərə,

219) ayəsində və yenə kitabımızın dördüncü dərisində, "Ey inananlar!

Nə söylədiyinizi bilməniz üçün, sərxoşkən namaza yaxınlaşmayın."

(Nisa, 43) ayəsində toxunduğumuz kimi bu iki ayə, "De ki: Rəbbim

ancaq açıq və gizli pislikləri, günahı... haram etmişdir." (Ə'RAF,

33) ayəs(n)i və şərhini etməkdə olduğumuz "Ey inananlar! İçki,

qumar, bütlər (və ya obeliskləri) və şans oxları şeytan işi pisliklərdir.

Elə isə bunlardan qaçının... Artıq bunlardan imtina edəcək

sinizmi?" (Maidə, 90-91) ayələr bir-birlərinə əlavə olunduqlarında,

fərqli məzmunları ilə şəriət tündçünün içki qadağanında mərhələli müddəti

izlədiyinə dəlalət edərlər.

Lakin bu tədricilik, tənzih etməkdən xoşlanmamağa və oradan

qəti qadağan etməyə çatan və beləcə nəsh nəticəsini doğuran bir

inkişaf müddəti deyil. Eyni şəkildə bu tədricilik şəriət hökmlərinin

qüvvəyə qon/qoyulmasında dini siyasətin mənfəəti güdülərək

bağlı işarədən açıq bəyana, gizli kinayədən sarih ifadəyə keçilmə

mənasında bir tədricilik deyil.

Çünki "günah" olaraq mənalandırdığımız "ad" ifadəsi, Ə'RAF

surəsində iştirak etmiş Məkkə dövründə enən bir ayədə keçir. Əgər

bu ifadə hicrətdən sonra enmiş ilk uzun surə olan Bəqərə surəsindəki

"Də ki: Onlarda böyük günah... vardır." ifadəsi ilə bir yerdə

qiymətləndirilsə, bundan bəhanə və şərh arxasında olan kimsəyə

heç bir imkan buraxmayan açıq bir içki qadağanı nəticəs(n)i çıxar.

Bu qadağan etmədəki tədriciliyin mənas(n)ı budur: İlk mərhələdə içki

qadağanı ümumi bir qadağan etmə çərçivəsində gündəmə gəldi. Bu ümumi

çərçivə "günah" anlayışı ilə çəkildi. Arxasından nəsihət üslubu

ilə xüsusi bir qadağan etmə gəldi. "Də ki: Onlarda həm böyük günah,

həm insanlar üçün faydalar var; amma günahları faydalarından daha

böyükdür." ayəs(n)i bu məqsədi daşıyır. "Nə söylədiyinizi bilməniz üçün

sərxoşkən namaza yaxınlaşmayın." ayəsindəki sərxoşluqdan

məqsəd əgər yuxu sərxoşluğu deyil də içkinin verdiyi sərxoşluq i