I mövzu: Mədəniyyətşünaslığın predmeti Plan: Mədəniyyətşünaslığın elm kimi formalaşması

Tənzimləyici (və ya normativ) funksiya cəmiyyətin bütün insanlara tələb və normalar sistemi ilə yanaşılmasını bildirir. Yəni insanların bütün fəaliyyət sahələrində – əmək, məişət, qruplararası münasibətlərdə və s. cəmiyyət insanlar üzərində bir sıra tələb və normalar qoyur ki, bu da çox vaxt mədəniyyətlə tənzimlənir. Mədəniyyətin köməkliyi ilə insan və ya insan qruplarının davranışı cəmiyyətin onların üzərinə qoyduğu norma və prinsiplərə uyğunlaşdırılır. Bu funksiya əxlaq və hüquq kimi normativ sistemlərlə möhkəmləndirilir.

Beləliklə, mədəniyyət insanın gündəlik fəaliyyətini də tənzimləyir. Mədəniyyətin tənzimləyici funksiyası əxlaqın müxtəlif sahələri nəticəsində həyata keçirilir: bunlardan ən aliləri əxlaqi, mənəvi dəyərlərdir. Bunlar da, yəni əxlaqi dəyərlər tarixin gedişində dəyişərək xalqdan xalqa ötürülür. Dünya inkişaf etdikcə əxlaq normaları qarşılıqlı zənginləşir və daha böyük ümumbəşəri əhəmiyyət kəsb etməyə başlayır. Yəni insanlar indi daha aydın surətdə dərk etməyə başlamışdırlar ki, hamı bir gəminin sərnişinlərinə çevrilib, baş verən neqativ hadisələrə qarşı birgə mübarizə apara bilərlər.

Əxlaq normalarının əsas tənzimləyicisi kimi, hələ ən qədimlərdən kilsə, müsəlmançılığın tarixindən başlayaraq isə, islam, Qurani-Kərim, məscidlər olmuşdur. Bunların hər birindəki müddəa və göstəricilər ümumbəşəri xarakter kəsb edirdi.

Mədəniyyətin tənzimləyici funksiyasını ifadə edən əsas səviyyələrdən birini də hüquq normaları təşkil edir. Əgər əxlaq normaları dini mətn və sənədlərdə, ədəbiyyatlarda təzahür edirsə, hüquq normaları konstitusiya və qanunlarda təsbit olunur. Bu cəhətinə görə həmin normalar təkcə əxlaqi, mənəvi mahiyyət deyil, həm də hüquqi əhəmiyyət və məzmun kəsb edir.

Mədəniyyətin normativ tərəfini əks etdirən digər səviyyələrdən birini də adət və ənənələr təşkil edir. Adət həyatın müxtəlif sahələrində və şəraitində nəsildən nəslə ötürülən normaların möhkəm və davamlı davranış sistemidir. Müəyyən nümunəvi forma kəsb edərək adətlər daha davamlı və konservativ xarakterə malik olub, əsrlərdən əsrlərə ötürülür.

Mərasim və ənənələr isə daha çox dini məzmun kəsb edir. Bu, dindarların kilsə, məscid və ya digər xüsusi ayinlərin kollektiv şəkildə simvolik fəaliyyətləridir.

Bütün bunlarla yanaşı, mədəniyyətin tənzimləyici funksiyası məişətdə, təbiətdə, digər insanlara münasibətlərdə öz normalarını müəyyənləşdirir.

Mədəniyyətin aksioloji (qiymətləndirici) funksiyası insanların hələ Sokrat tərəfindən verilmiş «xeyir nədədir?» sualının cavabının tapılmasında təzahür edir. Bəşər tarixində bütün zəka sahibləri bizi əhatə edən «faydalı» və «zərərli» olanların təsnifatının verilməsinə çalışmışlar. Praktiki fəaliyyət prosesində insan intellekti vasitəsilə dəyərlərin təsnifatı verilmiş və qiymətləndirilmişdir. Təcrübə zənginləşdikcə bir çox dəyərlər nəzərdən keçirilmiş, bəziləri sıradan çıxmış, yeniləri meydana gəlmişdir.

Müxtəlif xalqlarda «xeyir», «şər» anlayışları özünü müxtəlif dəyərlərdə təzahür etdirir. Deməli, dəyərlər hər bir mədəniyyətin özünəməxsusluğunu təmin edir. Bir mədəniyyət üçün əsas kimi götürülən dəyər digərində əhəmiyyət malik olmaya da bilər. Hər bir xalq öz dəyərlər iyerarxiyasını formalaşdırsa da, dəyərlərin məcmusu ümumbəşəri xarakter daşıyır. Ona görə də əsas dəyərləri aşağıdakı kimi təsnifləndirmək olar:

-vital dəyərlər – həyat, sağlamlıq, təminat, qüvvə və s.;

-sosial dəyərlər – ictimai vəziyyət, əmək, peşə, şəxsi azadlıq, ailə, cinslərin bərabərliyi;

-siyasi dəyərlər – söz azadlığı, vətəndaş azadlığı, qanun;

-əxlaqi dəyərlər – xeyir, xeyirxahlıq, dostluq, şərəf, sədaqət, ədalət, böyüklərə ehtiram, uşaqlara məhəbbət;

-estetik dəyərlər – gözəllik, ideal, stil, harmoniya, moda və s.

Hər bir cəmiyyət, hər bir mədəniyyət öz dəyərlər məcmusundan çıxış edir, burada yuxarıda sadalananlardan hansısa iştirak etməyə də bilər. Eyni zamanda hər bir mədəniyyət bu və ya digər dəyərləri özünəməxsus şəkildə qavrayır. Məsələn, gözəllik idealı müxtəlif xalqlarda kəskin fərqlənir (orta əsrlərdə Çində kübar cəmiyyət arasında kiçik pəncə gözəllik idealı kimi qəbul edildiyindən beş yaşdan başlayaraq qızların ayaqlarını xüsusi sarğı ilə bağlayırdılar).

Mədəniyyətin inteqrasiya funksiyası dünyəvi, bəşəri sivilizasiyaları zənginləşdirən milli mədəniyyətlərin qarşılıqlı zənginləşməsini nəzərdə tutur. Mədəniyyət millətlərin differensiasiyasının mühüm amili olmaqla yanaşı, həm də insan qruplarının birləşməsi, zənginləşməsi meyarı kimi də çıxış edir.

Mədəniyyət insanların sosial inteqrasiyasını təmin edir. Mədəniyyətin əsasında sosial inteqrasiyanın müxtəlif səviyyələri həyata keçir.

Sosial inteqrasiyanın nisbətən ümumi səviyyəsi – sabit kollektiv mövcudluq və fəaliyyət inteqrasiyasının əsaslarının formalaşdırılmasıdır. Bu səviyyədə maraq və tələbatların birgə ödənilməsi, onların qrup halında birləşdirilməsi və qarşılıqlı təsirinin əhəmiyyətliliyi, sosial təcrübənin toplanması və s. həyata keçir.

Sosial inteqrasiyanın ikinci səviyyəsi – insanların birgə inteqrativ mövcudluq formalarının mədəniyyətlə təminatıdır.

Mədəniyyət xalqları, sosial qrupları, dövlətləri birləşdirir. Öz mədəniyyətinin formalaşdığı istənilən sosial icma həmin mədəniyyətdə möhkəmlənir. Ona görə də icma üzvləri arasında həmin mədəniyyətə xas vahid baxış, dəyər, ideal, davranış qaydaları hökm sürür. Bu əsasda insanların birləşməsi və eyniləşməsi həyata keçir, müvafiq sosial icmaya mənsub olma hissi – “bizimki” hissini formalaşır.

Lakin qeyd etmək lazımdır ki, “bizimkilər” arasındakı həmrəylik “özgələr”ə münasibətdə qərəzlə müşayət edilə bilər. Ona görə də icmaların inteqrasiyası üzrə funksiyanın əks tərəfi – insanların dezinteqrasiyası da mövcuddur. Bu isə ən neqativ nəticələrə gətirib çıxara bilər.

Mədəniyyətin sosiallaşdırma funksiyası onun müəyyən şəxsiyyət tipini formalaşdırması ilə izah edilir. Orta əsrlərdə bu cəngavər tipi, kapitalizmdə hər bir vəziyyətdə pul qazanmağı bacaran biznesmen, sosializm quruluşunda isə kommunizm qurucusu sayılan fəal mübariz insan idi. Bundan belə bir nəticə çıxır ki, mahiyyətcə bu funksiya cəmiyyətin yeganə və əsas vəzifələrinin yerinə yetirilməsinə xidmət edir.

Beləliklə, cəmiyyət insanı bioloji varlıqdan şüurlu, ağıllı ictimai adama çevirir. Ona görə də insanın sosiallaşması prosesi fərd tərəfindən müəyyən edilən bilik, norma və dəyərlərin mənimsənilməsini praktiki fəaliyyətdə tətbiqini nəzərdə tutur.

Mədəniyyət sosiallaşmanın məzmununu, vasitə və üsullarını müəyyənləşdirən vacib amilidir. Sosiallaşma dedikdə, fərdlərin ictimai həyata qoşulması, müvafiq cəmiyyət və sosial qrupun təcrübəsini, bilik, dəyərlər, davranış normalarını mənimsəmələri nəzərdə tutulur. Sosiallaşmanın gedişində insanlar qorunub saxlanılan mədəniyyət proqramlarını mənimsəyərək onlara uyğun yaşamağı, düşünməyi və fəaliyyət göstərməyi öyrənirlər.

Sosiallaşma prosesi şəxsiyyətə icmanın tam hüquqlu üzvü olmağa, orada müəyyən mövqe tutmağa və üzvü olduğu cəmiyyətin adət və ənənələrinin tələb etdiyi şəkildə yaşamağa imkan verir. Bununla yanaşı sosiallaşma cəmiyyət, onun strukturu və həyat formalarının qorunmasını təmin edir.

Tarixi prosesdə cəmiyyətin şəxsi tərkibi və sosial qruplar daima yeniləşir (belə ki, insanlar doğulur və ölürlər). Məhz sosiallaşmanın köməyilə cəmiyyətin yeni üzvləri artıq formalaşmış sosial təcrübəyə yiyələnirlər və ona müvafiq davranırlar.

Mədəniyyətin sosial mənasını əks etdirən əsas sistem yaradıcı cəhəti onun humanist funksiyasıdır.

İnsan mədəniyyət nümunələri yaradaraq bəşər tarixinə töhvələr verir, sonda onun yaratdığı mədəniyyət yenə də insanın, cəmiyyətin xidmətində durur. Mədəniyyətin humanist funksiyası iki mühüm proseslə müşayiət olunur: sosiallaşma prosesi (yəni ictimai münasibətlərin mənimsənilməsi) və fərdiləşmə prosesi (yəni bu münasibətlərin fərdi formada, təkrarolunmaz şəkildə mənimsənilməsi). Bütün yuxarıda qeyd etdiyimiz funksiyalar bu funksiyaya tabedir. Mədəniyyətin vəzifəsi bu və ya digər sinfın, cəmiyyətin mənafeyinə və tələblərinə uyğun şəxsiyyət tipi formalaşdırmaqdır.

Humanistləşdirmə funksiyası bir-birinə əks olan, lakin öz aralarında üzvi qarşılıqlı əlaqədə olan proseslərin: şəxsyyətin sosiallaşması və fərdiləşməsinin vəhdətində təzahür edir.

Sosiallaşma fərd tərəfindən daxil olduğu cəmiyyətə müvafiq olan sosial təcrübənin, biliklərin, dəyərlərin, fəaliyyət normalarının mənimsənilməsini təmin edir. Sosiallaşma prosesində insan ictimai münasibətləri, mənəvi dəyərləri mənimsəyir, onları öz şəxsiyyətinin daxili mahiyyətinə, özünün sosial keyfiyyətlərinə çevirir. Lakin bu münasibətləri, dəyərləri insan özünə uyğun şəkildə, təkrarolunmaz, fərdi formada mənimsəyir.

Mədəniyyət elə xüsusi ictimai mexanizmdir ki, burada sosiallaşma həyata keçirilir və şəxsiyyətin fərdiyyətə çevrilməsini təmin edilir.