İbn abdüsselâM el-hewâRÎ

İBN ARABŞAH, ŞEHÂBEDDİN

Ebü'l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdillâh b. İbrahim b. Arabşah el-Ensârî ed-Dımaşki el-Hanefî (ö. 854/1450) Tarihçi, edip ve şair.

25 Zilkade 791'de (15 Kasım 1389) Dı-maşk'ta doğdu. Henüz çocuk yaşlarında ayrıldığı ülkesine yıllar sonra bir yabancı gibi döndüğü için "Acemi", Çelebi Sultan Mehmed zamanında Edirne'de Osmanlı Devleti'nin hizmetinde bulunduğundan dolayı "Rûmr nisbeleriyle de anılır. Timur, Yakındoğu seferinde zaptettiği şehirle­rin âlim ve sanatkârlarını devlet merkezi Semerkant'ta toplarken İbn Arabşah'i da ailesiyle birlikte oraya gönderdi (802/1400). Timur'un uyguladığı bu politika sa­yesinde dönemin önemli bir kültür mer­kezi özelliği kazanan Semerkant'a on iki yaşında giden İbn Arabşah Türkçe ve Fars­ça öğrendiği gibi devrin en meşhur ule­mâsı çevresinde yetişme imkânı buldu. Seyyid Şerîf ei-Cürcânî'den tecvid, onun talebesi Mevlânâ Hacı'dan sarf ve nahiv, Şemseddin İbnü'l-Cezerî'den hadis ve kı­raat dersleri atdt. Daha sonra Türkistan'ın önemli merkezlerindeki medreselerde öğrenim görmek arzusuyla seyahate çı­karak Moğolistan'a ve Çin sınırına kadar gitti. Bu yolculuğu esnasında Hoca Abdülevvel, onun amcazadesi Hoca İsâmüd-din, Ahmed Tirmizî. Ahmed Kasîr, Vaiz Hüsâmeddin. Muhammed el-Buhârî ve Şeyhü'l-Uryân el-Edhemî, Şeyh Burhâ-neddin Endügânî (Endicânî), Celâleddin es-Seyrâmî, Mevlânâ Hacı gibi tanınmış kimselerle birlikte olma ve dolayısıyla on­lardan ilim ve dil öğrenme fırsatı elde et­ti. Daha sonra Hârizm'e dönen İbn Arab­şah burada Mevlânâ Nûrullah, Vaiz Ah­med ve Serâî b. Şemsüleimme'nin talebe­si oldu. Böylece Türkçe ve Farsça yanın­da Moğolca'yı da öğrendi. Ardından dev­rin bir başka ilim merkezi olan Altın Or­da Hanlığı'nın merkezi Saray'a ve Astar-han şehrine gitti. Saray'da bulunduğu sı­rada Hâfızüddin el-Bezzâzfden fıkıh ders­leri aldı. Burada dört yıl kaldıktan sonra Kırım'a geçerek ulemâdan Ahmed Buy­ruk. Mevlânâ Şerefeddin, Mevlânâ Mah-mûd el-Bulgari, edip ve şair Abdülmecid Kırîmî ile görüştü.

815'te (1412) Karadeniz yoluyla Edir­ne'ye giden İbn Arabşah, bir süre sonra Çelebi Sultan Mehmed'in sır kâtibi ve şeh­zadelerinin hocası oldu. Bu arada Dîvân-ı Hümâyun'da görevlendirilerek Çelebi Mehmed'in emriyle Arapça ve Farsça'­dan tercümeler yaptı. Edirne'de bulun­duğu sırada Molla Fenârî, Burhâneddin Haydere el-Hâfî eş-Şîrâzî gibi âlimlerle tanıştı ve onlardan ders aldı. Çelebi Sul­tan Mehmed'in ölümü üzerine Edirne'den ayrıldı, Halep üzerinden Dımaşk'a gitti.³⁷² Ancak yirmi yıldan fazla ayrı kaldığı memleketinde bir yabancı gibi karşılandı. Dımaşk'ta bulun­duğu sırada bir mescid odasında kalan İbn Arabşah eserlerinin çoğunu bu sırada yazdı. 831'de (1428) Ebû Abdullah Mu­hammed el-Buhârî'den hadis, fıkıh, usul ve meânî dersleri aldı. Bir yıl sonra hacca gitti. 841 (1438) yılına kadar Dımaşk'ta kaldıktan sonra Mısır'a giderek Kahire'-

ye yerleşti. Burada dönemin âlim ve şair-leriyle yakınlık kurdu. Felsefe ile meşgul oldu. Yakın dostu olan ünlü tarihçi İbn Tağrîberdî ile sık sık görüştü, yazdığı men­sur ve manzum yazılarını kendisine oku­du. Dönemin Memlûk sultanı el-Melikü'z-Zâhir Seyfeddin Çakmak'ın yakın adam­larından biri oldu ve onun adına birkaç kitap yazdı. Zamanın şairlerini ve ulemâ­sını hicvedince iftiraya uğradı ve sultanın emriyle hapse atıldı. Bu haksızlığı hazme­demeyen İbn Arabşah beş gün kaldığı ha­pishaneden çıkarıldıktan on iki gün son­ra 15 Receb 854 (24 Ağustos 1450) tarihin­de vefat etti.

İbn Arabşah'ın iki oğlu olmuştur. Bun­lardan biri mensur bir eser bırakan Tâ-ceddin Abdülvehhâb, diğeri ise Nablus hâkimi İbrahim'in Şam'daki valiliği sı­rasında yaptığı haksızlıkları konu alan îzûhu'z-zulm adlı eserin müellifi Ha-san'dır.

Eserleri.

İbn Arabşah dil, tarih, edebi­yat ve din konusunda eserler yazmış, ter­cümeler yapmıştır. Üç dilde ³⁷³ yazı yazması sebebiyle "meli-kü'l-kelâm fi'1-lugâti's-selâs" diye anılan İbn Arabşah asıl şöhretini tarihçilik ala­nında kazanmış ve tarih literatürüne Ti-murlu tarihçisi olarak geçmiştir. Başlıca eserleri şunlardır:

1. 'Acâ'İbü'I-makdûr fî nevâ'ibi (ahbâri) Timur, Timur ve dö­nemi için önemli bir kaynak olan bu Arap-Ça eserde Timur'un faaliyetleri ele alın­makta ve Ölümünden sonraki dönem hak­kında bilgi verilmektedir. Çeşitli dillere Çevrilen eser birçok defa yayımlanmıştır. ³⁷⁴

2. 'Uküdü'n-naşîha. Kâtib Çelebİ'nin Unküdü'n-naşîha şeklinde kaydettiği bu eser ³⁷⁵ müelli­fin hayatı hakkında bilgi veren manzum bir biyografi kitabıdır. İbn Tağrîberdî eJ-MenfteJü'ş-şârTde, İbnü'1-İmâd Şezerâ-tü'z-zeheb'ûe eserden yapılmış iktibas­lara yer vermişlerdir. eş-Şe/cö'iA müter­cimi Mecdî tarafından da kaynak olarak kullanılan eserin ³⁷⁶ bir nüshası günümüze ulaşmıştır.³⁷⁷

3. Hitâbü'1-ihâbi'n-nâ-kıb ve cevâbü'ş-şihâbi'ş-şâkıb. İbn Arabşah'ın Mısır'da bulunduğu sırada şa­irlerle yaptığı şiir yarışmaları, onlara ver­diği hicivli cevaplarını topladığı bir eser­dir.

4. Fâkihetü'l-fyulefâ3 ve müfâkehetü'z-zurefâ. Kelîle ve Dimne tarzında bir eser olan Merzübânnâme'nm Sa'ded-din el-Verâvînî versiyonu Vlll. (XIV.) yüz­yılda Şeyhoğlu Sadreddin Mustafa tarafından Türkçe'ye çevrilmişti. İbn Arabşah, bu çeviriyi genişleterekFâkihetü'I-hule-îâ adıyla 852'de (1448) Arapça olarak ye­niden kaleme almış ve Sultan Çakmak'a it­haf etmiştir. On bölümden oluşan eserde İbn Arabşah seçili üslubuyla Arap, Acem ve Türk hükümdarlarından bahsetmek­te. İslâm büyüklerinden nakillerde bulun­makta, "kâfir" diye nitelediği Cengiz Han'la ilgili geniş bilgi vermekte, Moğol istilâ­sından, teşkilâtından, örf ve âdetlerinden bahsetmektedir. Eser George VVilhelm Freytag tarafından Latince tercüme ve şerhiyle birlikte yayımlanmıştır ³⁷⁸ daha sonra çeşitli baskı ve neşirleriyapılmıştır.³⁷⁹ İstanbul Üniversitesi ³⁸⁰ ve Nuruosma-niye ³⁸¹ kütüphanelerinde iki nüs­hası bulunan eser, XVI. yüzyıl müderris ve kadılarından Dukakinzâde Osman Bey ta­rafından kısmen Türkçe'ye çevrilmiştir. Cengiz Han'a dair onuncu bölümü Şere-fettin Yaltkaya tercüme etmiş ve Darül­fünun Edebiyat Fakültesi Mecmuasın-dayayımlamiştır.

5. et-Te'lîfü't-tâhir fîsîreti (şiyemi)'l-Me-Hki'z-Zâhir. Memlûk Sultanı Çakmak ve dönemiyle ilgili bir eserdir. İbn Arabşah, klasik tarih telifinden farklı bir anlayışla kaleme aldığı bu kitabında uzun bir mu­kaddimeden sonra nefis, iyi ahlâk, teva­zu, hilim, afv, şefkat, şükür ve kerem gibi ahlâkî konulardan bahsetmekte, bu arada hâmisi Sultan Çakmak'ı da övmektedir. Eserinde Timur'un zulümlerini yeren mü-

ellif Mısır ulemâsı hakkında da bilgiler ver­mektedir. Küçük bir bölümü S. A. Strong tarafından yayımlanan eserin bir nüshası Topkapı Sara­yı Müzesi Kütüphanesi'ndedir.

6. Mir'âtü'1-edeb. Meânî ve beyâna dair 2000 beyitlik edebî bir man­zumedir. ³⁸²

7. CÜ-vetü'l-emdâhi'l-cemâliyye fî huJIe-teyi'l-hrûzİ'l-'Arabiyye. Aruz ve nahiv hakkında yazılmış 183 beyittik bir eser­dir. ³⁸³

8. Tercü-me-i Câmiu'î-hikâyât. Avfî'nİn Cevâ-mi'u'i-hikâyât adıyla da anılan eserinin Şehzade Murad adına yapılmış Türkçe tercümesidir. ³⁸⁴

9. Tercüme-i Tefsîr-i Ebü'1-Leys. Ebü'l-Leys es-Semerkandî'nin tefsirinin tercü­mesidir. Edirne'de bulunduğu sırada yap­tığı bu tercümenin nüshasına henüz rast­lanmamıştır.

10. Ta'bîrü'1-Küdirî Tercü­mesi. Nasrb. Ya'kübed-Dîneverî tarafından Abbasî halifelerinden Kadir- Billâh adına yazılan eserin Türkçe manzum tercümesidir.

11. Tercümânü'l-mütercem bi-müntehi'l-ereb fî lugâ-ti't-Türk ve'İ-Acem ve'1-Arab. XV. yüz­yıl Türkçesi'ne dair bu eserin I. cildinin yazma nüshası Paris Bibliotheque Natio-nale'de ³⁸⁵ fiiller kısmına dair II. cildinin nüshası ise Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde kayıtlıdır.

İbn Arabşah'm bunlardan başka kay­naklarda Hkdü'l-ferîd fî Vmi't-tevhîd adında kelâma dair manzum bir risâlesiy-le ³⁸⁶ gazel tarzında yazılmış 200 bey itlik Mu/f addiine/i'nnahv adlı bir eserinden ve Ğurretü's-si-yer fî düveli't-Türk ve't-Tatar adında bir tarihinden ³⁸⁷ söz edil­mektedir.

Bibliyografya :

İbn fağrîrjerdî. el-Menhetü 'ş-şâfi, II, 131-145; Sehâvî. ed-Daü'ü't-tâmi', 1/2, s. 126-131; Mecdî. Şekâik Tercümesi, s. 53, 71, 73-74;Keşfü'z-zu-nün, 1, 540; II, 1128, 1152, 1174, 1198, 1646; Pertsch, Gotha, I, 171; Browne. LHP, III, 355-356; M. Şemseddin [Günaltay], İslâmda Târih ue Müverrihler, İstanbul 1339-42, s. 373-377; Şe-refeddin, Sirnaona Kadtstoğlu Şeyh Bedred-din, İstanbul 1340/1924, s. 4; Brockelmann, GAL, II, 36-37; SuppL, II, 24-25; Kehhâle. Muc-cemü't-mCPeltifîn, II, 122; Abbas Azzâvî, et-Taı-rıf brt-mü'errihin, Bağdad 1376/1957, s. 229 231; Leylâ Hasan Sa'deddin. Kefile ue Dİmne ft't-edebi't-'Arabt, Amman, ts., s. 335-337;Zey-nep Korkmaz, Sadru'd-din Şeyhoğlu Marzu-bân-name Tercümesi: Inceleme-Metİn-Söz-lük-Tıpkı Sasım, Ankara 1973, s. 69 vd.; Selâ-haddin el-Müneccid, Muccemü'i-mü3errihîne'd-Dımaşkıyyin, Beyrut 1398/1978, s. 242-244; Babinger(Üçok).s. 22-25; Ziriklî, eM'/âmlFet-huüah), 1,228; İsmail Aka. Timur ueDeuleti, An­kara 1991, s. 106-107, 139-140; Hüsnü. "İbni Arabşah", TM, III(1935), s. 157-182;İbrahim Ka-fesoğlu, "İbn Arabşah", t A, V/2, s. 698-701; el-Kâmûsû'l-İslâmi, V, 329-330; J. H. Kramers -J. T. P. de Bruijn. "Marzban-nâma", E!2 (İng.|.

VI, 632; J. Pedersen, "İbn cArabşhâh", EP(Fr.). 111, 734; John E. Woods, "Ebn cArabsâh", E/r.,

VII, 670; Ali Ekber Diyanet, "İbn 'ArabşârT, DMBİ, IV, 221-223.