İbn abdüsselâM el-hewâRÎ

İBN ARABŞAH, TÂCEDDİN

Ebü'I-Fazl Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Ahmed b. Muhammed et-Tarhânî ed-Dımaşki (ö. 901/1496) Hanefî fakihi.

28 Şevval 813 (23 Şubat 1411) tarihinde Hazar denizinin kuzey sahilindeki Deşti-kıpçak bölgesinde yer alan Astrahan şeh­rinde doğdu. 0 sıralarda bölgeye hâkim olan Altın Orda Devleti parçalanma süreci­ne girmişti. Babası Şehâbeddin İbn Arab­şah. muhtemelen bu sebeple 815 (1412) yılında bölgeden ayrılarak Kırım'a, ora­dan da Osmanlı Devleti'nin saltanat mer­kezi Edirne'ye gitti. Tâceddin Abdülveh-hâb'ın çocuklukyılları burada geçti. Hi­mayesine girdiği Çelebi Sultan Mehmed'in ölümü üzerine anayurdu olan Dımaşk'a dönmeye karar veren babasıyla birlikte Edirne'den ayrılıp 824te (1421) Halep'e. bir yıl sonra da Dımaşk'a göç etti. Baba­sından hadis, fıkıh. Arap dili ve edebiya­tıyla ilgili dersler aldı. Dimaşk'ta Şehâbeddin Ahmed el-Hımsî'den ferâiz okudu, Şeref b. Emîrâ'dan hüsn-i hat öğrendi. 850 (1446) yılında hacca gitti. Bir müddet Dımaşk ve Kahire kadılığına niyabet eden İbn Arabşah, 18 Receb 884'te (5 Ekim 1479) Dımaşk kadılığına getirildiyse de ertesi yıtın şevvalinde bu görevden alındı. Daha sonra Kahire'ye giderek (886/1481) Sargatmışiyye Medresesi'nde fıkıh ders­leri vermeye başladı. Bu görevini ömrü­nün sonuna kadar sürdüren İbn Arabşah İS Receb 901 (30 Mart 1496) tarihinde vefat etti.

Bibliyografya :

Sehâvî, ed-Daayü'l-lâmi\ V, 97-98; Nuaymî, ed-Dâris fî târihi'l-medâris (nşr. Ca'fer el-Hase-nî), Kahire 1988,1, 641, 645;Temîmî. et-Taba-kâtü's-seniyye, IV, 407-408; Gazzî, el-Keuâki-bü's-sâ'İre, 1, 257-258; Keşfü'?-?unûn, 1, 67, 620, 759,925; 11, 1056,1405,1796; İbnü'Mmâd, Şezerât, Vlll, 5; Hediyyetü'l-'âriftn, 1, 640; Brockelmann. GAL, II, 22-23; SuppL, II, 13; Zi-riklî. et-Actâm, IV, 331; Kehhâle. Mu'cemü'l-mû'eltirın, VI, 219-220; a.mlf.. et-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 453; Sezgin. GAS, II, 281; C. Zeydân, Âdâb, III, 133; İ. Kafesoğlu. İbn Arab­şah", İA, V/2, s. 701; J. Pedersen, "ibn 'Arab-şhâh", Elz{\n%.), III, 711-712; Muhammed Hâdî Müezzin Câmî. "İbn 'Arabşâh", DMBl, IV, 220-

İBN ARAFE

Ebû Abdİİlâh Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Arafe el-Vergammî et-Tûnİsî (ö. 803/1401) Mâliki fakihi.

27 Receb 716 (15 Ekim 1316) tarihinde Tunus şehrinde doğdu. Arapiaşmış Ber­beri kabilesi Vergamme'ye mensuptur. İlk eğitimini babasından ve Ebû Abdullah Muhammed b. Sa'd el-Ensârî'den aldı. Daha sonra nus Kadısı İbn Abdüsse-lâm el-Hewâri'den tefsir, fıkıh ve usûl-i fıkıh, muhaddis Vâdîâşî'den hadis, Ebû Abdullah Muhammed el-Âbüllî ve Ebû Abdullah İbnü'l-Habbâb'dan aklî ilimle­ri okudu. Ayrıca İbn Selâme, İbn Hârûn el-Kinânî, Ömer b. Kaddâh, İbnü'l-Cebbâb. İbn Enderâs gibi âlimlerden İslâmî ilim­lerle nahiv, beyân, mantık, aritmetik ve tıp gibi alanlarda öğrenim gördü. İlim tahsili için Tilimsân ve Trablus şehirleri­ne gitti.

İbn Arafe fıkıh, usûl-i fıkıh, tefsir, kıra­at, hadis ve kelâm sahalarındaki bilgisiy­le, VIII. (XIV.) yüzyılın ortalarında baş gös­teren veba salgınında hayatlarını kaybe­den İbn Abdüsselâm. Vâdîâşîve İbnü'l-Habbâb gibi ilim adamlarının bıraktığı boşluğu doldurdu. 7S0 (1349) yılında Zeytûne Camii'nin imamlığına ve 772'de (1370) hatipliğine getirildi; bir yıl sonra da başmüftülükle görevlendirildi. 792 (1390) yılında hacca gitti. Hac yolculuğu sırasında bir süre kaldığı Mısır'da Sultan Ber-kuk'la görüştü.

Kendisine yapılan kadılık görevi teklif­lerini geri çeviren İbn Arafe, başta Zeytû­ne Camii ve Tevfîk Medresesi olmak üzere çeşitli eğitim kurumlarında özellikle tef­sir ve fıkıh dersleri verdi; şöhreti Tunus dışında da yayılınca çeşitli bölgelerden birçok kişi fetva sormak ve ders almak üzere yanına gelmeye başladı. İbnü'l-Ce-zerî, İbn Hacer el-Askalânî, İbn Nâcî. Mecârî. Burzütî, Ebû Hâmid İbn Zahîre, Übbî. İbn Merzûk el-Hafîd. Burhâneddin İbn Ferhûn ve İbn Kunfüz onun en ta­nınmış talebeleridir. İbn Arafe 24 Cemâ-ziyelâhir 803 (9 Şubat 1401) tarihinde Tu­nus'ta vefat etti ve Cilâz Kabristanı'nda Şerif Hüseyin Türbesi yakınlarına defne­dildi.

Kuzey Afrika'da Mâliki mezhebinin ön­de gelen simalarından olan ve fetvaları, eserleri, talebeleri vasıtasıyla İslâm dün­yasında ve özellikle Kuzey Afrika'da İslâ­mî tefekkürün gelişmesine önemli katkı­sı bulunan İbn Arafe itikadı konularda Eş-'ariyye'nin görüşlerini savunurdu. Zühd ve takva sahibi bir insan olup namaz ve ders halkası dışında halk içinde pek gö­rünmezdi. Zaman zaman devlet görevle­rine yapılan tayinler ve bazı ilmî mesele­lerle ilgili olarak görüşlerine başvurulma­sı için aldığı davetler dışında devlet adam­larıyla da görüşmezdi. Hayır işleri ve köle azadı için vakıflar kurmuş, başta talebe­leri olmak üzere birçok kişiye maddî des­tek sağlamıştır.

Eserleri,

l. el-Muhtaşar fi'l-hkh.³⁸⁸ Mâlikî fıkhına dair olup İbn Arafe'nin şöh­retini sağlayan en önemli eseridir. Beş büyük ciltten meydana gelen ve 772-786 (1370-1384) yılları arasında telif edilen eserin çeşitli yazma nüshaları mevcuttur.³⁸⁹ Eserin hacla ilgili bölümü Sa'd Gurâb ta­rafından neşre hazırlanmıştır.

2. Hudû-dü İbn Arafe.³⁹⁰ el-Muh£aşar'dakifıkhîte­rimlere ait tariflerin derlenmesiyle mey­dana gelmiştir. Muhammed b. Kasım er-Rassâ" tarafından yazılan el-Hidâyetü'l-kâfiyetü'ş-şöfiye li-beyâni haktfiki İbn Arafeti'l-vâfiye adlı şerhiyle birlikte ya­yımlanmıştır.³⁹¹ Serkîs ve Brockelmann eseri Muhammed b. Ah­med b. Arafe ed-Desûki'ye nisbet etmiş- ferdir. ³⁹²

3. el-Muhtaşar fî uşûii'f-fıkh. Müellifin, İbnü'l-Hâcib'in el-Muiıtaşar'm tamam­lamak amacıyla ve bilhassa Âmidrnin eh JMâm'ından istifadeyle kaleme aldığı yaklaşık 500 sayfalık bir eser olup 799 (1397) yılında tamamlanmıştır.

4. Muti-taşarü'l-Havîî fi'l-feraii. Ebü'l-Kâsım Ahmed b. Muhammed b. Halef el-Havfî'-nin eJ-Ferâ'iz'inin yer yer ihtisar ve şer-hedildiği bir eserdir.

5. el-Muhtaşarü'ş-şâmil fî uşûli'd-dîn.³⁹³ Beyzâvî'-nin TavdiiVi-e/ıvdr'ının tertibiyle kelâm meselelerinin ele alındığı eser 27 Rama­zan 789 {11 Ekim 1387) tarihinde tamam­lanmıştır.³⁹⁴ Kitabın imamete dair son kısmını Sa'd Gurâb neş-retmiştir.

6. el-Muîıtaşar ü'l-mantık. 789 (1387) yılın­dan önce tamamlanmış olup hacminin küçüklüğüne rağmen mantıkla ilgili çeşit­li kurallar ve faydalı bilgiler ihtiva eden önemli bir eserdir. Sa'd Gurâb tarafından Huncî'nin aynı konudaki eI-Cümel"ı ile beraber Risâİetân fi'1-mantık adıyla ya­yımlanmıştır (Tunus 1976).

7. Teisîru îbn 'Araie. Müellifin tefsirle ilgili derslerinde talebeleri tarafından tutulan bazı notlar­dan ibarettir. Bunlardan en meşhuru Ebû Abdullah el-Übbfninki olup bir bölümünü Muhammed el-Mennâî Tunus'ta el-Kül-liyyetü'z-Zeytûniyye li'ş-şerîa ve usûli'd-dîn'de doktora tezi olarak hazırlayıp neş-retmiştir. Ebü'l-Abbas Ahmed el-Besîlfnin rivayetinin çeşitli bö­lümleri ise Tunus'ta Külliyetü'I-âdâb ve'l-ulûmi'l-insâniyye'de Muhammed e!-Ahvel (1983) ve Ahmed el-Buhârî eş-Şüteyvî (1987) tarafından lisans tezi olarak neşre hazırlanmıştır.³⁹⁵

Sa'd Gurâb, İbn Arafe'nin fetvalarını kendi eserlerinden ve özellikle Burzülî'-nin en-Nevâzil'i ve Venşerîsî'nin eJ-Mic-yâr'ı gibi talebelerine ait koleksiyonlar­dan derleyerek neşre hazırlamıştır. Mü­ellifin kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır: el-Mebsût fi'l-hkh, Nazmü TekmiIeti'1'Kaşîd (Kaşd), Man­zume fîkırâ'ati Ya'küb, Tüsâ'iyyât fi'l-hadîş, Vşâriyyât ü'î-hadîş.

Bibliyografya :

Ebü'l-Mehâsin el-Hüseynî. Zeyiü Tezkiretİ'I-huffâz li'z-Zehebî, Haydarâbâd 1376/1956 -> Beyrut, ts. (Dâru İhyâit-tiirâsi'l-Arabî), s. 193; İbn Ferhûn. ed-Dîbâcü'l-müzheb, II, 331-333; İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü 'n-nitıâye, II, 243; İbn Ha-cer. Inbâ'ü'l-ğumr, IV, 336-338; İbn Kunfüz. e/-Vefeyâtinşi. Adil Nüveyhiz). Beyrut 1971, s. 379-380; Mücârî. Bernâmec {nşr. M. Ebü'l-Ecfân), Beyrut 1982, s. 138-147; Hatîb el-Cevheri Hûz-hetü'n-nûfûs ve'l-ebdân fî tevârîhi'z-zamân (nşr. Hasan Habeşî). Kahire 1970, II, 127-128; Sehâvî. ed-Dav'ü'l-tâmİ', IX, 240-242; Süyûtî. Buğyetü'l-uu'ât, I, 229-230; Dâvüdî, fabakâ-tü'[-müfessirin,\l, 235-237; Bedreddin el-Karâ-fî, 7euşî/nj'd-D(öâc(nşr.Ahined eş-Şüteyvî), Bey­rut 1403/1983, s. 251-255; İbnü'1-Kâdî. Dürre-tü'l-hicâi, II, 280-283; Ahmed Bâbâ et-Tinbük-tî, Neytü'l-İbUhâc, Trablus 1398/1989, II, 463-471; Keşfü'?-?unûn, I, 403, 438-439; II, 1140, 1246, 1582, 1626, 1867; el-Hutelû's-sündü-siyye. I, 561-577; İbnü'I-Gazzî. Dîuânû'l-lstâm (nşr. Seyyid Kesrevî Hasan), Beyrut 1411/1990, III, 332; Şevkânî, el-Bedrü'Hâ!i\ II, 255-256; Pertsch. Gotha, II, 338; Serkîs, Mu'cem, I, 876; Mahlûf. Şeceretü'n-nûr, I, 227; Brockelmann. GAL, I, 480; II, 319; Suppl., II, 347, 737; Hac-vî, el-Fikrü's-sâmt, II, 249-250; Mahfuz. Terâ-cimü 'l-mü'eturm, III, 363-371; M. Abid el-Fâ-sî, Fitırisü mahtûtâti Hizâneti'l-Karauiyyln, Dârülbeyzâ 1403/1983, 1, 369-372, 442, 455; II, 372-373; Abdülmecîd Ömer en-Neccâr. Fü~ şüt fi'l-fıkri'l-lsl&ml bd-Mağrib, Beyrut 1992, s. 36-63, 107-139; Saâd Ghrab, İbn Arafa et le Malikisme au Vltr/XIVesiĞcle, Tunus 1992-93, I-ll; a.mlf., İbn 'Arafe ue'l-menze'u.'l-'aklî, Tunus 1993; Sıddîk b. Arabî, Fihrisü mahtûtâti Hizânetİ tbn Yûsuf bi-Merrâküş, Beyrut 1414/ 1994, s. 235-236; R. H. Idris. "ibn'Arafe", EP (Fr). III, 734; Ali Refîî, "İbn'Arafe". DMBİ.N, 284-285.