Ihyou ulumid-din

www.ziyouz.com kutubxonasi 54
Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): «Kishi bandalardan Alloh uchun
g‘azablanmagunicha va Qur’onning ko‘p qirralarini ko‘rmagunicha haqiqiy faqih
bo‘lolmaydi», deganlar.87 Yana Rasulullohning (sollallohu alayhi vasallam) mana bu
so‘zlari Abu Dardodan mavquf holda rivoyat qilingan: «So‘ngra nafsiga yuzlanib, unga
yanada qattiqroq nafratda bo‘ladi».
Farqad Sabxiy (r.a.) Hasan Basriydan (r.a.) bir narsa haqida so‘radi. U kishi javob
berdilar. Farqad: «Fuqaholar sizning fatvolaringizga qarshi chiqmoqda», dedi. Shunda
Hasan Basriy (r.a.): «Onang seni yo‘qotib qo‘ygur, Farqodcha, sen ko‘zing bilan faqihni
ko‘rganmisan? Dunyodan yuz o‘girib, oxiratga intilgan, dinni yaxshi tushunib, Rabbining
ibodatida bardavom bo‘lgan, taqvoli, musulmonlarning nomuslaridan nafsini tiygan,
ularning mol - mulklaridan behojat va ularning jamoatlariga nasihat qilib turuvchi kishi
haqiqiy faqihdir», dedilar, fatvolarning far’iy masalalarini yod oluvchi, deganlari yo‘q.
86. Abu Dovud hasan isnod bilan rivoyat qilgan.
87. Ibn Abdulbar Shaddod ibn Avsdan rivoyat qilgan va marfu’ deyish joiz emas degan.
Men, «fiqh» degan nom, zohiriy hukmlardagi fatvolarni o‘z ichiga olmaydi, demoqchi
emasman, lekin bu lafz umumiy va keng ma’nolarni qamrab olishini yoki boshqa
ilmlarga far’iy masalalarni ham tobe’ qilish yo‘li bilan qo‘llanilganini aytmoqchiman.
Ulamolar fiqh lafzini ko‘proq oxirat ilmiga qo‘llaganlar. Keyinchalik fatvo ilmiga xoslandi,
natijada odamlarni oxirat ilmi va qalbga tegishli hukmlardan qaytarib, zohiriy ilmlar
bilan shug‘ullanishga undash paydo bo‘ldi. Ular tabiatlarida yordamchi topdilar. Chunki
botiniy ilm yashirin bo‘lib, tagiga yetish mushkul va unga amal qilish qiyindir. U bilan
rahbarlik, qozilik, obro‘-martaba va mol-mulkka yetishish mumkin emasligi tufayli
shayton shariatda mahmud bo‘lgan fiqh nomini zohiriy ilmga xoslash bilan qalblarga
chiroyli ko‘rsatish uchun yo‘l topdi.