İk-dr-2002-0002 İnsani kalkinma poliTİkalari ve tüRKİye üzerine bir deneme hazirlayan: Mİne yilmazer danişman: prof. Dr. HaliL ÇİVİ aydin 2002

1.4. İnsani Özgürlükler Endeksi

W. Arthur Lewis, ekonomik büyüme ve özgürlük arasındaki ilişkiyi açıklamaya çalışırken, ekonomik büyümenin avantajının insan seçeneklerini artırması olduğunu savunmuştur. Ekonomik büyümenin oluşturduğu servet, insanların yoksul iken, ellerinde olana göre daha fazla kaynağa ve fiziksel çevreye (gıda, giyinme ve barınma gibi) ulaşabilmesine olanak tanımaktadır. Aynı zamanda, onlara daha fazla boş zaman özgürlüğü, daha fazla mal ve hizmete kavuşma şansı tanımaktadır. İnsani özgürlük kavramı, politik özgürlüğün çeşitli bileşenlerini içeren, ancak bunlarla sınırlı olmayan, kişisel güvenlik, düşünce özgürlüğü, politik katılım ve fırsat eşitliğini kapsamaktadır (Todaro, 1997: 17-8).

UNDP’nin 1991 İnsani Kalkınma Raporu’nda, insani özgürlükler olmadan insani kalkınmanın eksik kalacağını savunulmuştur. Söz konusu raporda, “İnsani Özgürlükler Endeksi” (Human Freedom Index-HFI) tanımlanmış ve ölçülmüştür. Raporda HDI’nin insan özgürlüklerini içermediği vurgulanmıştır. Ancak, özgürlüklerin somut rakamlarla ifade edilmesi oldukça zordur. Bununla birlikte, özgürlükler hakkında konuşmak hesaplama yapmaktan çok daha kolaydır.

İnsani özgürlükler konusunda en sistematik çalışma Charles Humana tarafından tasarlanmıştır. Humana, çalışmasında BM’in çeşitli sözleşmelerinden ve uluslararası anlaşmalardan yararlanmıştır. Humana’nın endeksi Politik Özgürlükler Endeksinden ve İnsan Hakları Endeksinden çok daha fazlasını içermektedir. 1985 yılı için 88 ülkeyi kapsayan ölçüm, 40 ayrı kritere bağlı kalınarak hesaplanmıştır. Diğer ülkelerin hesaplamaya alınamamasının nedeni, o ülkeler için gerekli gösterge sonuçlarına ulaşılamamasıdır (UNDP, 1991: 19).

Humana’nın özgürlük ölçümünde kullandığı 40 gösterge Çizelge 49’da sıralanmıştır:

Çizelge 49. Humana’nın İnsani Özgürlük Endeksi Göstergeleri

Ülke içinde dolaşım hakkı, Yurt dışına yolculuk hakkı, Barış amacıyla toplantı yapma ve ortaklık kurma hakkı, İnsan hakları ihlallerini kontrol hakkı, Etnik dil hakkı, Çocuk işçi çalıştırmama, Zorunlu iş izinlerinden muafiyet, Faili meçhul cinayetler ve kayıpların olmaması, İşkence ve zorlamaların olmaması, Maddi cezalandırma muafiyeti, Fiziksel cezalandırma muafiyeti, Yasalara aykırı tutuklamadan muafiyet, Zorunlu parti ya da organizasyon üyeliğinden muafiyet, Okullardaki dini ve ideolojik baskılardan muafiyet, Sanatsal kontrolden bağımsızlık, Basın üzerindeki politik sansürden bağımsızlık, Telefon ve haberleşme sansüründen muafiyet, Barışçı politik muhalefet için özgürlük, Partilerarası seçimde gizlilik ve oy verme özgürlüğü, Kadınlara politik ve yasal eşitlik özgürlüğü, Sanatsal kontrolden bağımsızlık, 22. Basın üzerindeki politik sansürden bağımsızlık, 23.Telefon ve haberleşme sansüründen muafiyet,

Barışçı politik muhalefet için özgürlük, Partiler arası seçimde gizlilik ve oy verme özgürlüğü, Kadınlara politik ve yasal eşitlik özgürlüğü, Etnik azınlıklara sosyal ve ekonomik eşitlik özgürlüğü, Bağımsız gazete özgürlüğü, Bağımsız kitap basma özgürlüğü, Bağımsız radyo ve televizyon yayınları özgürlüğü, Bağımsız mahkeme özgürlüğü, Bağımsız ticari ilişkiler özgürlüğü, Ulusallık hakkı, Suçluluğu kanıtlanana kadar masum olma hakkı, Gerekli görüldüğü durumlarda karşılıksız resmi yardım hakkı, Açık yargılanma hakkı, Derhal yargılanma hakkı,, Gerekli belge olmadan evin polis tarafından aranmaması hakkı, İstenildiği miktarda kişisel mülkiyet edinme hakkı Dinler ya da ırklar arasında evlenme hakkı.

Kaynak: UNDP, Human Development Report 1991, s.20.

HFI hesaplanırken, her korunan özgürlük için “bir” puan ve her ihlal edilen özgürlük için ise “sıfır” puan verilmiştir. Bu çerçevede gerçekleştirilen hesaplamaya göre 88 ülke içinde hiçbiri 40 puana erişememiştir. Ülkelerin HFI sıralaması şu şekildedir:

Çizelge 50. Seçilmiş Ülkelerin İnsani Özgürlük Endeksi Sıralaması

Yüksek Özgürlük Sıralaması (31-40)
38 İsveç	25 Jamaika	9 Haiti
38 Danimarka	24 Ekvator	8 Yugoslavya
37 Hollanda	23 Senegal	8 Şili
36 Finlandiya	21 Panama	8 Kuveyt
36 Yeni Zelanda	21 Dominic Rep.	8 Algeria
36 Avusturya	19 İsrail	8 Zimbabwe
35 Norveç	18 Brezilya	8 Kenya
35 Fransa	18 Bolivya	8 Kameron
35 Almanya	16 Peru	7 Macaristan
35 Belçika	15 Meksika	7 Türkiye
34 Kanada	14 Kore Rep.	7 Morocco
34 İsviçre	14 Kolombiya	7 Liberia
33 ABD	14 Tayland	7 Bangladeş
33 Avustralya	14 Hindistan	6 Çekoslovakya
32 Japonya	14 Sierra Leone	6 Suudi Arabistan
32 İngiltere	13 Nijerya	6 Mozambik
31 Yunanistan	13 Benin	5 Kuba
31 Kosta Rika	11 Singapur	5 Endonezya
Orta Özgürlük Sıralaması (11-30)	11 Sri Lanka	5 Vietnam
30 Portekiz	11 Tunus	5 Pakistan
30 Papua Yeni Gine	11 Mısır	5 Zaire
29 İtalya	11 Gana	4 Bulgaristan
29 Venezuela	Düşük Özgürlük Sıralaması (0-10)	3 SSCB
27 İrlanda	10 Polonya	3 Güney Afrika
26 İspanya	10 Paraguay	2 Çin
26 Hong Kong	10 Filipinler	2 Etiyopya
26 Bostwana	10 Tanzanya Rep.	1 Romanya
25 Trinidad and Tobago	9 Malezya	1 Libya
25 Arjantin	9 Zambiya	0 Irak

Kaynak: UNDP, Human Development Report 1991: 20.

Humana Endeksi gerçekten de birçok özgürlüğü içermektedir. Ancak, ülke puanlaması yapılırken hangi somut yöntemin kullanıldığı konusu açıklığa kavuşturulamamıştır. Çizelge 50’e göre, 1985 yılına göre yapılan insani özgürlükler sıralamasında en yüksek puan 38’dir. Bu puan iki ülkeye, İsveç ve Danimarka’ya aittir. Listenin sonunda sıfır puanla Irak yer almaktadır. Onun hemen üzerinde Romanya ve Libya vardır. Sonuç olarak, İsveç ve Danimarka yukarıdaki listede yer alan 40 hak ve özgürlükten 38’ini halkı için garantiye almıştır. Buna karşılık, Irak kendi halkı için bu hak ve özgürlüklerin hiçbirini garantiye almamıştır. 1970 ve 1980’li yıllarda ekonomik başarı sağlayan ülkelerden bazıları (Şili, Kore, Singapur, Türkiye ve Çin) UNDP’nin 1991 HFI’nde yüksek puan alamamıştır. Türkiye, 85 ülke içinde 60. sırada yer almıştır.

İnsani kalkınma ve insani özgürlük arasında sistematik bir ilişkiden söz etmek mümkündür. Bir endekste yüksek sıralamada yer alan ülke, diğer endekste de yüksek puana sahip olabilmektedir. Ancak, insani kalkınma sıralamasında iyi düzeyde olan birçok ülke (örneğin, Arjantin, Brezilya, Filipinler ve Türkiye gibi) özgürlük sıralamasında daha düşük sıralarda yer almaktadır. Genel olarak, insani kalkınma konusunda nispeten başarılı olan ülkeler insani özgürlükler konusunda da daha adil olmaktadır.

İnsani kalkınma ve insani özgürlük arasında yüksek bir korelasyon vardır. Eğer özgürlükler dahil edilmediyse, HDI ölçümü eksik kalacaktır. Bu nedenle, HDI’ni ve HFI’ni tek bir endeks içinde toplayıp yeni bir ölçüm yapmak gerekmektedir. Bununla birlikte, birçok güçlük nedeniyle gerçekçi bir hesap yapmak oldukça zordur. Bu güçlüklerden en önemlisi veri bulma zorluğudur. Humana Endeksi günümüze uygulandığında bazı güçlükler ortaya çıkacaktır. Çünkü, 1985 yılından bu yana birçok ülkede, insani özgürlükler konusunda olumlu gelişmeler olmuştur. Tüm bu gelişmeleri saptayan, herhangi bir sistematik çalışma mevcut değildir (UNDP.1991: 21).