İk-dr-2002-0002 İnsani kalkinma poliTİkalari ve tüRKİye üzerine bir deneme hazirlayan: Mİne yilmazer danişman: prof. Dr. HaliL ÇİVİ aydin 2002

1.8. UNDP’nin İnsani Kalkınma Endekslerinin Hesabı

İnsani kalkınma ölçümünde kalkınmanın aracı olan kişi başına GSMH ölçümünden çok kalkınmanın amacı üzerinde durulmuştur. Ekonomik bir gösterge olan gelirin yanında sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyini yansıtan bazı temel göstergeler ele alınmıştır. UNDP’nin hazırladığı İnsani Kalkınma Raporlarında bu ekonomik ve sosyal göstergelere bağlı olarak hesaplanan HDI kullanılarak, ülkeler gelişmişlik düzeylerine göre sıralamaya tabi tutulmuştur. HDI ülkeler arasındaki farklılıklar yanında cinsiyet, sosyal sınıf, kırsal-kentsel bölge, etnik gruplar arasındaki farklılığı da ölçmek için kullanılabilir.

1.8.1. İnsani Kalkınma Endeksi

HDI, ekonomik kalkınma ölçümlerine yeni bir yaklaşım getirmiştir. BM tarafından ilk kez 1990 yılında gerçekleştirilen ve milli gelir yanında sosyal göstergelerin de yer aldığı yeni bir endeks hesabı dünya çapında kabul görmüştür. Bu ölçüm klasik ekonomik büyüme-ekonomik kalkınma ilişkisine yeni bir bakış açısı getirmiştir.

Gerçekte kişi başına gelir yerine HDI kullanıldığında, ülke sıralaması değişmiyorsa gelir ölçümünün sosyo-ekonomik göstergeler yerine geçmesi mümkündür. Böyle bir durumda sağlık ve eğitim gibi göstergelerin kullanılmasına gerek kalmazdı. Ancak, ülkeler arasında yapılan karşılaştırmalar kişi başına gelir düzeyindeki yüksekliğin her zaman insani kalkınmayı beraberinde getirmediğini ortaya koymuştur.

HDI, üç göstergeye (yaşam beklentisi, eğitim ve kişi başına düşen reel GSYİH) dayanılarak hesaplanmıştır. Bu göstergeler arasında yer alan eğitim endeksi, yetişkin okuryazar oranı ve okullaşma oranının ortalaması ile hesaplanmaktadır.

Şekil 19. İnsani Kalkınma Endeksi

Doğumda Yaşam Beklentisi

Yetişkin Okuryazar Oranı

Bileşik Brüt Okullaşma Oranı

Kişi Başına Reel GSYİH (SGP $)

Yaşam Beklentisi Endeksi

Eğitim Endeksi

Gelir Endeksi

İNSANİ KALKINMA ENDEKSİ

Uzun ve Sağlıklı Bir Yaşam

Eğitim

Yeterli Düzeyde Yaşam Standardı

Endeks hesaplamalarında minimum ve maksimum değerler ülkelerin geçmiş yıllardaki performanslarına göre dikkate alınmaktadır. Göstergelerin her biri için minimum ve maksimum değerler şunlardır:

• 
  Doğumda yaşam beklentisi: 25 yaş ve 85 yaş,
  
• 
  Yetişkin okuryazar oranı: %0 ve %100,
  
• 
  Okullaşma oranı: %0 ve %100,
  
• 
  Kişi başına düşen reel GSYİH (SGP$): 100$ ve 40,000$.
  

Endekslerin her biri (X_i), ülkeler için verilen her alandaki i değerine göre (i=1 gelir için, i=2 eğitim için ve i=3 yaşam beklentisi için) aşağıdaki gibi formüle edilmiştir:

X_i her alanda ve her ülkede 0 ile 1 arasında bir değer almaktadır. HDI X₁, X₂ ve X₃ (gelir, eğitime erişim ve yaşam beklentisi endeksi)’ün ortalamasıdır. Ortalamada her endeksin değeri eşit ağırlıktadır.

Yaşam beklentisi ve eğitime erişim endekslerinin hesabı bu formüle göre yapılmaktadır. Ancak gelir endeksi biraz daha karmaşıktır. UNDP 1990 yılından itibaren gelir endeksi hesabında iki farklı yöntem kullanmıştır. 1999 İnsani Kalkınma Raporu’na kadar kullanılan yöntemde, yoksulluk düzeyinin üzerindeki ülkelerin gelirleri yoksulluk düzeyi gelirine (y*) düşürülmüştür. y* ortalama dünya geliri düzeyini göstermektedir. Gelirin insani kalkınmaya azalan marjinal faydasını göstermek için, Atkinson’ın gelirin faydası (W(y)) formülü kullanılmıştır.

W(y) = ()^y1-

 parametresi azalan gelirlerin büyüklüğünü ölçmektedir ve başlangıç gelirine oranla gelirin fayda esnekliğindeki sapmayı göstermektedir. için yoksulluk düzeyinin üzerinde gelirin daha önemli bir etkisi olacaktır. için dolar etkisinin tamamı yansıtılacaktır (Noorbakhsh, 1998: 518).

Gelirin daha yüksek düzeylerinde ortaya çıkan azalan gelirlerin büyüklüğünü yansıtan ’ye farklı değerler verilmiştir. y* ın üzerindeki gelir belli aralıklara bölünmüştür. y gelirinin önerilen aralıklarla ay*y* düzeyine düşüşü, a ve parametrelerinin değerleri tarafından belirlenebilmektedir. UNDP = 1 alır ve a = 1 ve a = 2...değerleri y* gelirine ilave olarak bir kat, iki kat... etkide bulunur.= a/(a+1) formuna göre,  = 1/2, = 2/3 değerleri alacaktır (Noorbakhsh, 1998: 518).

y : bugünkü kişi başına gelir (SGP $),

y* : HDI’nin hesaplandığı yıl içinde dünya ortalama gelir düzeyi (SGP $)ni gösterdiğinde, gelirdeki indirin düzeyi şu formül yardımıyla hesaplanmaktadır:

W(y) = y*, o

W(y) = y* + 2[(y – y*)^1/2], y*

W(y) = y* + 2(y*^1/2) + 3[(y - 2y*)^1/3], 2y*

Ülkenin maksimum geliri 40,000 $ ise, indirim düzeyi aşağıdaki gibi hesaplanmaktaydı:

W(y) = y* + 2(y*1/2) + 3(y*1/3) + 4(y*1/4) + 5(y*1/5) + 6(y*1/6) + 7[(40,000 – 6y*)1/7]

40,000 $ (SGP$), 6y* ve 7y* arasında olduğu için formül bu şekilde kurulmuştur. Bu formüle göre 40,000 $ (SGP$)’lık maksimum gelir, 6,311 $ (SGP$)’a düşmüştür (UNDP, 1999: 159).

Bu tür bir hesaplamanın çarpıcı sonuçları olmuştur. Örneğin, kişi başına gelir düzeyinde aralarında 16,940 SGP$ fark olan İsviçre ve Türkiye’nin 1994 raporunda yeniden düzenlenen gelir durumlarına göre gelir düzeyleri farkı yalnızca 530 SGP$ olmuştur. Benzer şekilde, ABD’nin 22,130 SGP$ olan geliri, 5,371 SGP$’a düşmüştür. Buna karşılık 7,680 SGP$ geliri olan Yunanistan’ın yeniden düzenlenmiş geliri, 5,221 SGP$’ a düşmüştür (Noorbakhsh, 1998: 519).

Gelir endeksi, temel mal ve hizmetleri elde etme gücünü göstermektedir. Bu mal ve hizmetler uygun yaşam standardını sağlayacak kaynaklara erişim için gereklidir. Kaynakların dağılımındaki başarıyı ölçmek için satın alma gücü paritesine göre kişi başına reel gelir kullanılmıştır. Bu gösterge birçok gelişmiş ülkenin ortalama yoksulluk düzeyindeki gelirine ilişkin olarak yeniden düzenlenmiştir. Yoksulluk düzeyinin üzerindeki ülkelerin gelirleri yoksulluk düzeyi gelirine düşürülmüştür. Bu indirim beslenme, barınma ve giyinme gibi gereksinimleri içeren yaşam standardını sağlamak için gereksinim duyulan mal ve hizmetlere erişimi sağlayacak temel gelirin vurgulanması için oluşturulmuştur. Bu indirim nedeniyle belli bir eşiğin üzerine çıkıldığında, herhangi bir kişi başına gelir artışının HDI üzerine etkisi azalmaktadır (Hicks, 1997: 1285-6). Bu tür hesaplamanın üst gelir gruplarındaki ülkelerin reel gelir düzeylerini büyük oranda düşürdüğü ve orta ve düşük gelirli ülkeler düzeyine getirdiği gözlenmiştir. 1999 yılından itibaren yapılan ölçümlerde bu hesaplama biçimi terk edilmiştir. Bunun yerine logaritma kullanımı ile maksimum ve minimum değerler dikkate alınarak yeni bir hesaplama gerçekleştirilmiştir.

Söz konusu formül ile yapılan hesaplamanın en önemli sorunu, ortalama gelirin üzerindeki ülkelerin gelirlerinde çok büyük bir indirim olmasıdır. Ortalama düzeyi aşan gelire sahip ülkeler bir bakıma cezalandırılmaktadır. Bu durumda, gelir düzeyi, diğer insani kalkınma göstergeleri olan uzun ve sağlıklı yaşam ile bilgi düzeyindeki ilerlemeyi düşürmektedir (UNDP, 1999: 159). Bu hesaplama yöntemi ortaya çıkardığı sorunlar nedeniyle 1999 yılından itibaren terk edilmiştir.

1999 İnsani Kalkınma Raporu’ndan itibaren gelir hesaplaması, Anand ve Sen’in söz konusu yılda geliştirdikleri formül yoluyla yapılmaktadır:

Bu formülün birçok avantajı vardır. Öncelikle, daha önce kullanılan hesaplama yöntemi gibi büyük bir gelir indirimi söz konusu değildir. İkincisi belli bir düzeyin üzerindeki gelirden değil, tüm gelir üzerinden indirim yapılmaktadır. Üçüncüsü orta gelir grubundaki ülkeler haksız yere cezalandırılmış olmayacaktır. Ülkelerin gelirlerindeki artış gelişmişlik düzeyini artıracaktır (UNDP, 1999: 159).

Yeni ölçümlerin hepsinin birtakım zayıf noktaları bulunmaktadır. Her yeni yaklaşımda olduğu gibi, bu ölçüm de bazı eleştirilere uğramıştır. Bunlardan bir kısmı bileşenlerin niteliği ile ilgilidir. Bir diğeri ise, endeksin hesaplanma yöntemi ile ilgilidir. HDI’nin ölçümünde tüm endeks bileşenlerinin eşit ağırlıkta ele alınışının yanıltıcı olduğu savunulmuştur (Lindenberg, 1993: 17).

1.8.2. Toplumsal Cinsiyete Dayalı Kalkınma Endeksi

Toplumsal Cinsiyete Dayalı Kalkınma Endeksi (GDI) ölçümünde, HDI ile benzer değişkenler kullanılmaktadır. Yalnız burada önemli olan kadın ve erkek arasındaki erişim farklılığıdır. GDI’de uzun ve sağlıklı bir yaşam, eğitim ve yeterli düzeyde yaşam standardı göstergeleri kullanılmıştır. Her üç göstergenin kadın ve erkek dağılımı incelenmiştir. GDI’nin göstergeleri Şekil 20’de gösterilmiştir.

Şekil 20. Toplumsal Cinsiyete Dayalı Kalkınma Endeksi

Kadının Yaşam Beklentisi Endeksi

Kadın Yetişkin Okuryazar Oranı

Kadının Brüt Okullaşma Oran

Erkeğin Gelir Endeksi

Kadının Doğumda Yaşam Beklentisi

Kadının Gelir Kazanımı

Erkeğin Gelir Kazanımı

Erkeğin Yaşam Beklentisi Endeksi

Kadının Gelir Endeksi

Erkeğin Brüt Okullaşma Oranı

Erkek Yetişkin Okuryazar Oranı

TOPLUMSAL CİNSİYETE DAYALI KALKINMA ENDEKSİ

Erkeğin Doğumda Yaşam Beklentisi

Kadının Eğitim Endeksi

Erkeğin Eğitim Endeksi

Uzun ve Sağlıklı Bir Yaşam

Yeterli Düzeyde Yaşam Standardı

Eğitim

Eşit Şekilde Dağılmış Yaşam Beklentisi Endeksi

Eşit Şekilde Dağılmış Gelir Endeksi

Eşit Şekilde Dağılmış Eğitim Endeksi

GDI ölçümü üç aşamada gerçekleşmektedir. Birinci aşamada, her alanda kadın ve erkek göstergeleri şu genel formül ile hesaplanmıştır:

Endeks =

İkinci aşamada, endeks sonuçları, eşit bir şekilde dağıtılmış endeks haline aşağıdaki formül ile getirilmektedir:

Eşit Şekilde Dağılım Endeksi = {[kadın nüfusun payı (kadın endeksi^1-)] + [erkek nüfusun payı (erkek endeksi^1-)]}^1/1-

GDI ölçümünde  = 2 ‘dir. Bu durumda, kadın ve erkek göstergelerini uyumlu hale getiren genel eşitlik şöyledir:

Eşit Şekilde Dağılım Endeksi = {[kadın nüfusun payı (kadın endeksi ^-1)] + [erkek nüfusun payı (erkek endeksi ^-1)]} ^-1

Üçüncü aşamada, eşit bir şekilde dağıtılmış üç endeksin ortalaması alınarak GDI hesaplanmaktadır. GDI hesaplamasında kullanılan göstergelerin maksimum ve minimum değerleri HDI hesabına benzer şekildedir. Ancak, kadın ve erkeklerin yaşam beklentisinde bir farklılık söz konusudur. Çünkü, kadınlar genel olarak erkeklerden daha uzun ömürlüdür.

Çizelge 52. Toplumsal Cinsiyete Dayalı Kalkınma Endeksinde Maksimum ve Minimum Değerler

Gösterge	Maksimum Değer	Minimum Değer
Kadınların doğumda yaşam beklentisi (yıl)	87.5	27.5
Erkeklerin doğumda yaşam beklentisi (yıl)	82.5	22.5
Yetişkin okuryazar oranı (%)	100	0
Bileşik brüt okullaşma oranı (%)	100	0
Kazanılan gelir tahmini (SGP$)	40,000	100

Kaynak: UNDP, Human Development Report 2001, s.242.

GDI = 1/3(yaşam beklentisi endeksi)+1/3(eğitim endeksi)+1/3(gelir endeksi)

1.8.3. Toplumsal Cinsiyeti Güçlendirme Endeksi

Toplumsal Cinsiyeti Güçlendirme Endeksi (GEM) göstergeleri yukarıdakilerden farklıdır. Burada da amaç, GEM gibi kadın erkek arasındaki farklılıkları ortaya çıkarmaktır. GEM’in ölçümünde kullanılan değişkenler Şekil 21 yardımıyla gösterilmiştir:

Şekil 21. Toplumsal Cinsiyeti Güçlendirme Endeksi

TOPLUMSAL CİNSİYETİ GÜÇLENDİRME ENDEKSİ

Ekonomik Katılımcılık

Ekonomik Kaynaklara Erişim Gücü

Hukuk Sisteminde, Yönetimde ve Üst Düzey İşlerde Kadın ve Erkek Paylaşımı

Profesyonel ve Teknik İşlerde Kadın ve Erkek Paylaşımı

Parlamentoda Kadın ve Erkek Sandalye Paylaşımı

Kadın ve Erkeğin Kazandığı Gelirin Payı

Parlamentoda Temsil Endeksi

Ekonomik Katılımcılık Endeksi

Gelir Endeksi


Politik Katılımcılık

Bu üç alanın her biri için, aşağıdaki formüle bağlı kalınarak, eşit dağılımın yüzde karşılığı (equally distributed equivalent percentage), EDEP hesaplanmıştır.

EDEP = {[kadın nüfusun payı (kadın endeksi^-1)] + [erkek nüfusun payı (erkek endeksi^-1)]}^-1

Toplumsal Cinsiyeti Güçlendirme Endeksi üç EDEP endeksinin ortalamasıdır.

Toplumsal Cinsiyeti Güçlendirme Endeksi= 1/3 (Parlamentoda Temsil Endeksi) + 1/3 (Ekonomik Katılımcılık Endeksi) + 1/3 (Gelir Endeksi)

1.8.4. Gelişmekte Olan Ülkeler İçin İnsani Yoksulluk Endeksi

Gelişmekte olan ülkeler için İnsani Yoksulluk Endeksi (HPI-1), HDI’nde kullanılan üç temel alandaki yoksunluklar hesaba katılarak hesaplanmaktadır.

Şekil 22. Gelişmekte Olan Ülkeler İçin İnsani Yoksulluk Endeksi

GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELER İÇİN İNSANİ YOKSULLUK ENDEKSİ

Uzun ve Sağlıklı Bir Yaşam

Eğitim

Yeterli Düzeyde Yaşam Standardı

Doğumda Kırk Yaşına Kadar Yaşamda Kalma Beklentisi Olmayanlar

Yetişkin Okuryazar Olmayanların Oranı

Temiz Su Kullanamayan Nüfusun Yüzdesi

Beş Yaşın Altındaki Kötü Beslenen Çocukların Yüzdesi

Yeterli Düzeyde Yaşam Standardı Yoksunluğu

HPI-1, iki aşamada hesaplanmaktadır.

Birinci aşamada yeterli bir yaşam standardındaki yoksunluk hesaplanmaktadır.

Ortalama Yoksunluk = 1/2 (temiz su kullanamayan nüfus) + 1/2 (beş yaşın altında kötü beslenen çocuklar)

İkinci aşamada HPI-1 hesaplanmaktadır.

HPI-1 = [1/3 (P₁^ + P₂^ + P₃^)]^1/

P₁ = Doğumda kırk yaşına kadar yaşamda kalma beklentisi olmayanlar

P₂ = Yetişkin okuryazar olmayanların oranı

P₃ = Temiz su kullanamayan nüfusun yüzdesi ve beş yaşın altındaki kötü beslenen çocukların yüzdesi

1.8.5. Seçilmiş OECD Ülkeleri İçin İnsani Yoksulluk Endeksi

Seçilmiş OECD ülkeleri için İnsani Yoksulluk Endeksi (HPI-2), dört gösterge kullanılarak hesaplanmaktadır. Bu göstergeler Şekil 23’de gösterilmiştir.

Şekil 23. Seçilmiş OECD Ülkeleri İçin İnsani Yoksulluk Endeksi

SEÇİLMİŞ OECD ÜLKELERİ İÇİN İNSANİ YOKSULLUK ENDEKSİ

Uzun ve Sağlıklı Bir Yaşam

Eğitim

Yeterli Bir Yaşam Standardı

Sosyal Mahrumiyet

Doğumda 60 Yaşına Kadar Yaşam Beklentisi Olmayan Nüfus

Fonksiyonel Okuryazar Becerisi Olmayan Yetişkin Yüzdesi

Yoksulluk Düzeyinin Altında Yaşayan İnsan Yüzdesi

Uzun Dönem İşsizlik Oranı

HPI-2’nin hesabı aşağıdaki formül yardımıyla yapılmaktadır.

HPI-2 = [1/4 (P₁^ + P₂^ + P₃^ + P₄^)]^1/

P1: Doğumda 60 Yaşına Kadar Yaşam Beklentisi Olmayan Nüfus

P2: Fonksiyonel Okuryazar Becerisi Olmayan Yetişkin Yüzdesi

P3: Yoksulluk Düzeyinin Altında Yaşayan İnsan Yüzdesi

P4: Uzun Dönem İşsizlik Oranı

UNDP’nin insani kalkınma ölçümü, uluslararası alanda kabul görmüş ve ülkeler arasındaki karşılaştırmalarda kullanılan güvenilir bir kaynak haline gelmiştir. Endeksin ölçümünde kullanılan göstergeler araştırmacılara yol göstermektedir. HDI’nin ölçümünde dört gösterge kullanılmıştır: doğumda yaşam beklentisi, yetişkin okuryazar oranı, bileşik okullaşma oranı ve kişi başına düşen reel GSYİH. Kullanılan gösterge sayısı azaldıkça endeks hesabı daha basit ve kolay anlaşılabilir hale gelmektedir. Bu bağlamda, ölçüm oldukça yeterlidir. Ancak, bu endeks birtakım eleştirilere tabi tutulmuştur. Bu eleştirilerden bazıları, verilerin niteliği ve sınırlılığı ile ilgilidir. Diğerleri de endeksin teknik özelliklerini eleştirmektedir. Örneğin, Farhad Noorbakhsh 1998 yılında yaptığı araştırmasında, HDI’ni bazı teknik değişikliklerle yeniden hesaplamıştır. Bu değişikliğe uğramış endeksi kullanarak 174 ülke için yeni bir sıralama yapmış ve bunu HDI ile karşılaştırmıştır (Noorbakhsh, 1998: 17). Yeni sıralamaya göre birçok ülkede bazı farklılıklar ortaya çıkmıştır.

1997 yılında Douglas Hicks tarafından yapılan başka bir araştırma, verilerin niteliği yönünde eleştiriler getirmiştir. Bu araştırmada HDI’ne gelir, eğitim ve uzun yaşamın dağılımının eşitsizliği ile ilgili bir yöntem önerilmektedir. Çalışmada 20 gelişmekte olan ülke için gelir, eğitim ve uzun yaşama erişimdeki eşitsizliklerin ölçümünde gini katsayısı oluşturulmuştur. HDI verilerinden yararlanarak hesaplanan “eşitsizliğe uyarlanmış İnsani Kalkınma Endeksi” sonuçları HDI sonuçlarıyla karşılaştırılmıştır (Hicks, 1997: 1283).