Inform atika va axborot texnologiyalari

bit-bayt-fayl-katalog-
m antiqiy disk.
Bit -
axborotning eng kichik birligi b o ‘lib, 0 yoki 1 
raqami beradigan axborotni bildiradi. Bitning qiymatini 
o ‘chirilgan-yoqilgan, y o ‘q-ha, yolg‘on-rost altemativlari 
kabi talqin etish mumkin.
K om pyuter konkret bitlar bilan alohida juda kam hol- 
larda ish ko ‘radi. O datda kompyuter sakkiz bitdan iborat 
0 va 1 raqamlari kombinatsiyasi bilan ishlaydi. Bu kom- 
binatsiyalar 
bayt
deb ataladi.
Kompyuteming barcha ishlari - bu, baytlar to‘plamini 
boshqarishdir. Baytlar kompyuterga klaviatura yoki disk- 
lardan (yoki alohida liniyalar orqali) kelib tushadi. Shun­
dan so‘ng dastum ing buyrug‘i (operatorlari) bo ‘yicha 
baytlarga ishlov beriladi. Ular vaqtincha saqlab turiladi 
yoki doimiy saqlash uchun yozib qo‘yiladi. Zarur bo‘lsa 
displey ekraniga yoki chop etish qurilmasidagi qog‘ozga 
chiqariladi.
B aytlam ing katta to ‘plamlari uchun kattaroq o ‘lchov 
birliklari ishlatiladi.
44

---

1 bayt = 8 bit;
1 K bayt (K ilobayt) = 2 10 bayt = 1 024 bayt;
1 M bayt (M egabayt) = 2 10 Kb = 1024 Kb = 220 bayt =
= 1 048 576 bayt;
1 Gbayt (G igabayt) = 2 10 M b = 1024 M b = 2 30 bayt =
= 1 073 741 824 bayt;
1 Tbayt (Terabayt) = 2 10 Gb = 1024 Gb = 240 bayt =
= 1 099 511 627 776 bayt;
1 Pbayt (Petabayt) = 2 10 Tb = 1024 Tb = 2 50 bayt=
= 1 125 899 906 842 624 bayt;
Sakkiz razryadli baytdagi m aksim al ikkilik son 
l l l l * 111 Ig a teng. A gar uni o ‘nlik sanoq sistem asiga 
o ;tkazsak 255 soni hosil bo'ladi. D em ak, nol bilan 
birgalikda bir b aytda 256 ta turli o ‘nlik sonlarni yozish 
m um kin ekan.
K om pyuter xotirasi - bu, maxsus elektron yacheyka- 
lar to ‘plam i b o ‘lib, ularning har biri nol va birlar kom- 
binatsiyasidan iborat bir bit axborotni saqlay oladi. 
Y acheykalar 0,1,2,...,3200,3201 va h.k. tartib raqamlari 
bilan nom erlanadi. Yacheykaning nomeri shu yacheyka- 
ga yozib qo ‘yiladi va baytning adresi deyiladi. Shunga 
e ’tibor beringki, yacheyka (bayt) adresi va yacheykaga 
joylashgan axborot (bayt qiymati) bir xil narsa emas. 
Yacheyka adresi (nom eri) o ‘zgarmaydi, undagi axborot 
esa 0 dan 255 gacha o ‘zgarishi mumkin.
O perativ xotirada axborot kom pyuter ishlab turgan- 
dagina saqlanadi. K om pyuter yoqilganda operativ xo­
tiraga operatsion tizim da saqlanadigan baytlar yoziladi 
(yuklanadi). Shundan so ‘ng foydalanuvchining buyrug‘i 
asosida operativ xotiraga magnitli diskdan am aliy das­
turlar va ular ishlov beradigan m a’lum otlar yuklanadi. 
X otira yacheykalaridagi baytlar doimo o ‘zgarib turadi. 
Chunki baytlar boshqa yacheykalarga o ‘tkaziladi, ular 
ustida arifm etik am allar va boshqa ishlar bajariladi. Yan-
45

---

gi dastur yuklanganda operativ xotiradagi m a’lumotlar 
yangisi bilan almashadi.
Magnitli diskka yozilgan barcha axborot bloklarga 
bo ‘lingan holda bo‘ladi. Bu bloklar baytlar to ‘plamidan 
iborat bo‘lib, fayllar deb ataladi. H ar bir fayl o ‘zining bel­
gisi (nomi)ga ega boMishi kerak. Shu nom b o ‘yicha inson 
va operatsion tizim fayllami farqlaydi, tanib oladi va foy- 
dalanadi. Demak, fayl - qattiq yoki egiluvchan diskka 
yozilgan va nomlangan baytlar majmuasidir. Fayl uzun- 
ligi bir baytdan o ‘nlab Mbaytgacha o ‘zgarishi mumkin.
Fayllarda kom pyuter ishlov berishi m um kin bo ‘lgan 
ixtiyoriy axborot saqlanishi mumkin. M asalan, matn­
li hujjatlar, dastum ing matni, rasm lar, shartli kodlar, 
mashina tilidagi dasturlar va boshqalar. Turli dasturlar- 
ning ishlashi natijasida ham diskda fayllar hosil boMishi 
mumkin.
Fayllar turlari bo‘yicha matnli va matnli b o ‘lmagan 
fayllarga bo'linadi. Matnli fayllarda ekranda bevosita 
o ‘qishga yoki chop etish qurilmasiga uzatishga m o‘l- 
jallangan alfavit raqamli axborot saqlanadi. Matnli fayl­
lar kompyuter texnologiyalarida alohida rol o ‘ynaydi.
Fayl nomi ikki qismdan iborat b o ia d i: bevosita ism- 
ning o ‘zi va uning kengaytmasi. Fayl nom ida kengaytma 
ishtirok etmasligi ham mumkin. B evosita nom ning o ‘zi 
256 tagacha belgi, kengaytm a esa 1 dan 4 tagacha bel­
gidan iborat b o iish i mumkin. K engaytm a bevosita fayl 
nomidan «.» (nuqta) bilan ajratiladi.
Misol.:
RA
test.txt
command.com
Kengaytma odatda faylning kelib chiqishi, nimaga 
m oijallanganligi, biror guruhga tegishli ekanliligini bil-
46

---

diradi. K o‘pchilik dasturiy tizim lar konkret tipdagi fayllar 
konkret kengaytm aga ega b o ‘lishi kerakliligini talab eta­
di. M asalan, DOS operatsion tizimi EXE va COM ken- 
gaytmali fayllam i dastur deb hisoblaydi. M atnli fayllar 
uchun TXT, DOC kengaytm alarini ishlatish qulay. Shuni 
ta ’kidlash lozimki, faqat kengaytm alari bilan farq qiluv- 
chi nomlar, turli fayllam i bildiradi. M asalan, COWF.C, 
COWF.PRT, COWF.OBT, COWF.EXE.
K o ‘p tarqalgan kengaytm alar quyidagilardir:
• bat - buyruqli fayl.
• bas - B asic tilidagi dastur matni.
• pas - Pascal tilidagi dastur matni.
• doc - MS W ord m atn protsessorida yaratilgan fayl.
• xls - MS Excel jad v al protsessorida yaratilgan fayl.
• d b f- m a ’lum otlar bazasining operativ fayli.
K om pyuter egiluvchan va qattiq magnitli disklar (vin­
chesterlar) dagi jam lagichlar bilan jihozlangan bo ‘ladi. 
Biror diskka m urojaat etish uchun disk yurituvchilar lotin 
alifbosining birinchi harflari bilan belgilangan. Masalan, 
А, В, C, ... harflarni disk yurituvchilarning nomi deb 
ataymiz. Disk nom i biror operatsion tizim buyrugTda 
yozilganda ikki nuqta bilan birgalikda yoziladi: C:, A: va 
hokazo.
Egiluvchan disklar (ya’ni disketlar) disk yurituvchi- 
sining birinchisi A nom ga, ikkinchisi В nom ga (agar 
m avjud boTsa) ega. B irinchi qattiq disk С nom ga ega. 
Ayrim operatsion tizim lar m a ’lum M bayt sig‘imidan o- 
shiq boNgan vinchesterlar bilan ishlay olmaganligi sa­
babli fizik vinchester bir necha, sig ‘imi 28-32 M baytdan 
oshmaydigan m antiqiy disklarga b o ‘linadi. U shbu m an­
tiqiy disklar D, E, F v a hokazo nomlarni olishgan. Shu­
ning uchun, garchi kom pyuterda bitta vinchester boTsa- 
da, mantiqiy disklar soni 5-6 taga yetishi mumkin.
Hozirgi paytda m antiqiy disklam ing xotirasiga
47

---

qo‘yiladigan chegara olib tashlangan va yangi kom pyuter­
lar faqat bitta mantiqiy diskka ega. Uning sig‘imi fizik 
vinchesteming sigfimi bilan ustma-ust tushadi.
Fayl to‘g‘risida gapirganda uni biror diskda (disket- 
da yoki vinchesterda) joylashgan deb tushunamiz. Vin- 
chesterga yozilgan har bir faylning albatta u joylashgan 
mantiqiy diskining nomi bo ‘ladi. Egiluvchan disklarda 
esa unday emas. Biror fayl yozilgan disket disk yuri- 
tuvchiga qo‘yilmaguncha u uchun disk nomi mavjud 
bo ‘lmaydi. Agar disket A disk yurituvchiga qo ‘yilsa, 
fayl ham A diskda joylashgan degan gapni aytishim iz 
mumkin. Lokal kompyuter tarmoqlarida va CD-ROM
ulanganda ham mantiqiy disklar bilan ish ko ‘rish m um ­
kin. Vinchesterda minglab, xatto o ‘n m inglab fayllami 
joylashtirish mumkin. Agar ular biror usul bilan tematik 
guruhlarga bo‘linmasa, shuncha fayllar bilan ishlash an­
cha mushkul bo ‘ladi.
Bir nom bilan ataluvchi fayllar guruhi kataloglar 
deyiladi. Ularni ayrim hollarda direktoriylar (ingliz tilida 
«directory» - adres kitobi, m a'lum otnom a so‘zidan olin­
gan) deb ham atashadi.
Misol uchun, mantiqiy diskni javon desak, unda pap- 
kalardan iborat qutilar va alohida (qutidan tashqarida) 
papkalar saqlanishi mumkin. Har bir qutida o ‘z navba- 
tida alohida qutichalar va alohida papkalar joylashgan 
bo ‘lishi mumkin. Qutilar, qutichalar va papkalarga nom- 
lari yozilgan etiketkalar yelimlangan bo‘ladi.
Endi tasavvur qiling, papka - bu, etiketkada yozilgan 
nom ga ega bo‘lgan fayl bo ‘lsa, alohida quti - bu, m an­
tiqiy diskning katalogi, quticha esa ushbu katalogning 
katalog ostidir.
Kataloglar, fayllaming to ‘la ro ‘yxati o ‘zak katalog­
ning mundarijasi deyiladi va shu katalogda birinchi dara- 
jali kataloglar va alohida fayllar qayd etiladi.
48

---

2.5. AXBOROTLARNI HIMOYALASH. SANOQ 
SISTEMALARI HAQIDA TUSHUNCHA
M a’lumki, hozirgi sharoitda axborotlarning hajmi 
kun sayin ortib borm oqda. Shu bilan birga ayrim qim- 
m atli axborotlam i boshqalardan him oya qilish, y a ’ni 
ulam i sir saqlash m uhim aham iyatga ega. H ozirgi paytda 
bir qator tashkilotlarda axborot-lam i him oya qilish bilan 
shug‘ullanuvchi m axsus guruhlar mavjud. Bu guruh- 
lar „A xborotlam i him oyalash« deb nom lanib, ulam ing 
asosiy vazifalari axborotlarning boshqalardan him oya 
qilish va uning daxlsizligini saqlashdan iborat. A xborot­
lam i him oyalash asosan ulam i kodlash(shifrlash) orqali 
am alga oshiriladi.
A xborotlam i him oyalashning bir necha usullari mav­
ju d bo ‘lib, ular belgilam i boshqasiga alm ashtirish, belgi- 
lam i m a’lum bir qoida asosida o ‘rinlarini almashtirish, 
belgilam i sanoq sistem alari orqali ifodalash va hakozalar. 
Axborotni m a’ lum b ir qonun-qoida asosida k o m p ’yuterda 
qayta ifodalash shu axborotni kodlash deyiladi.
K om p’yuterda axborotlam i kodlash sanoq sistemalari 
orqali am alga oshiriladi. Sanoq sistem alarining bir necha 
turlari mavjud b o ‘lib, ular ikkilik, sakkizlik, o ‘nlik va 
o ‘noltilik sanoq sistemalaridir. H ar qanday belgilar(rus, 
lotin alifbosi harflari, tinish belgilar, arifm etik amal bel­
gilari va m axsus belgilar) kopm ’yuterda 0 v a 1 raqam­
lari bilan kodlanadi. Ikkilik sanoq sistem asida berilgan 
axborotlar 0 yoki 1 raqamlari yordam ida kod-lansa, 
sakkizlik sanoq sistem asida axborotlar 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 
7 raqam lari orqali kodlanadi. 0 ‘nlik sanoq sistem asida 
berilgan axborotlar 0, 1 , 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 raqamlari 
yordam ida kodlansa, o ‘n oltilik sanoq sistem asida esa 
axborotlar 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, А, В, C, D, E, F bel­
gilari yordam ida kodlanadi.
49

---

Kodlangan m a'lum otlam i asl holiga keltirish shu 
ma'lum otni deshifratsiyalash yoki kodsizlantirish deb 
ataladi.
S a n o q s is ­
te m a la r i
B e l g i l a r
0 ‘n o ltili k
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
А
В
С
D
Е
F
0 ‘n lik
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
S a k k iz lik
0
1
2
3
4
5
6
7
10
11
12
13
14
15
16
17
I k k il ik
о
-
о
-
о
о
о
о
-
0
0
0
1
1
0
0
1
о
о
1
1
0
1
О
О
П
1
0
1
1
0
1
1
1
Biror N sonini ixtiyoriy asosli sanoq sistemasida yo- 
yilma shaklida quyidagicha yozish mumkin: