İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

 
8.7.3. Verilən modelləri 
İxtiyari verilənlər bazasının idarə edilməsi sistemləri (VBİS) müəyyən verilən 
modeli ilə işləyir. Verilən modeli dedikdə, verilənlərin strukturlaşdırılması qaydaları 
çoxluğu nəzərdə tutulur. Əgər VBİS bir neçə modellə işləyirsə, bu, multimodelli sistem 
adlanır.
Verilən modeli bir tərəfdən, predmet oblastının verilən bazasında təzahür vasitəsidir 
və buna görə də o, özünü metainformasiya kimi təqdim edir. Digər tərəfdən, verilənlərin 
VBİS tərəfindən idarə edilməsi mexanizmi kimi çıxış edir. Müasir anlamda verilən 
modeli predmet oblastının modelləşdirilməsi instrumentidir. Halbuki əvvəllər bu anlayış 
yalnız verilənlərin quruluşunu təsvir edirdi. İlk verilən modelləri qraf modelləri idi. 
Bunlar ya şəbəkə, ya da iyerarxik (ağacşəkilli) quruluşları ifadə edirdilər. Hal-hazırda 
relyasiyalı (iqtibaslı) modellər daha geniş tətbiq edilir.
Qraf modellərinin ən mühüm komponenti naviqasiya (axtarış) aparatıdır. 
Naviqasiya aparatı üzərində manipulyasiya (dəyişdirmə) əməli aparılacaq verilənləri 
(bunlara cari verilən deyilir) identifikasiya etmək (adlandırmaq) və idarəni struktur üzrə 
həmin verilənlərə yönəltmək üçündür. CODASİL şəbəkə modelində naviqasiya aparatı 
kifayət qədər mürəkkəbdir. Bu modeldə aşağıdakı tipik əməllər icra edilir: 
Verilmiş tipə aid növbəti yazının tapılması; 

---

191 
Verilmiş məlumat yığımının növbəti yazısına keçilməsi; 
Carı yazıların emal üçün götürülməsi; 
Cari yazıların dəyişdirilməsi (təzələnməsi, əvəzlənməsi və s.); 
Yazının VB-də yadda saxlanması; 
Yazının yığıma əlavə edilməsi; 
Yazının yığımdan silinməsi; 
Cari yazının VB-dən silinməsi və s. 
Bu əməllər iyerarxik modellərdə də icra edilir. 
1970-ci illərdən geniş tətbiq edilən relyasiyalı modellər cədvəllər çoxluğu şəklində 
qurulur.
Sözügedən modellərin xarakterik xüsusiyyəti verilənə sərbəst mücərrəd obyekt kimi 
baxılmasıdır. Yəni, verilənin məzmunu və əlaqələri VB-dən kənarda qalır. 1970-ci 
illərdən semantik modellərin yaradılmasına başlanıldı. Bu modellər verilənin məzmunu 
və əlaqələrini də VB-yə daxil etməyi nəzərdə tuturdu. Lakin bunlar geniş tətbiq tapmadı. 
1980-ci illərin sonunda obyekt-istinad proqramlaşdırmasının uğur qazanması ilə 
verilənlərin obyekt modelləri meydana çıxdı. 1993-cü ildə ilk obyekt modeli ODMG-93 
(Objekt Data Management Group) yaradıldı və ODMG 3.0 versiyası 2000-ci ildə ən 
yaxşı model kimi bəyənildi. Müasir kommersiya VBİS-lərinin əksəriyyətində obyekt-
relyasiya modellərindən istifadə edilir. Bu modellər 1999-cu ildə təklif edilmiş SQL 
dilinin yeni versiyası əsasında yaradılmışdır. 
Obyekt modellərinin mərkəzi anlayışı obyektdir. Obyekt müəyyən vəziyyətdə 
olandır. Obyektin vəziyyəti atributlar çoxluğu ilə təyin edilir. Obyekt bir vəziyyətdən 
digər vəziyyətə keçməklə müəyyən davranış nümayiş etdirəndir. Obyektin davranışı 
əməllər sırası ilə təyin edilir. Obyekt fərdidir və özünəməxsus identifikatorla ifadə edilir. 
Obyektin vəziyyəti dəyişsə də identifikatoru dəyişmir. 
Hal-hazırda çoxölçülü modellər də geniş tətbiq edilir. Bu modellərdə verilən 
çoxölçülüdür. Yəni, bir əsas rekvizitə əlamət rekvizitləri zənciri qoşulur. 
Bunlarla yanaşı, mahiyyət-əlaqə modelləri də vardır ki, bunlar da avtomatlaşdırılmış 
layihələşdirmə sistemləri mühitində geniş istifadə edilir.