Isamatova Nigora Kutpillayevna turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlarning fonetik, morfologik va semantik tahlili

2.2. Turkiy o‘g‘uz tilining fonetik tizimi 
 
“Fonetika” so‘zi grekcha “phone” – tovush so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, 
tilning tovushlar tizimini o‘rganadi. Inson talaffuz qiladigan tovushlar nutq tovushlari 
deyiladi va ular nutq organlari ishtirokida hosil bo‘ladi. 
Lotin yozuvi asosidagi hozirgi turk alifbosi 1928-yilda qabul qilingan. Mazkur 
turk alifbosi jahon tilshunosligida barcha fonetik yozuvlar ichida anchayin puxta 
ishlangan, turk tilining fonetik-fonologik qonuniyatlarini o‘zida mujassamlashtirgan 
alifbo sifatida tan olingan. Unda harflar soni 29 ta. Shundan 8 tasi unli tovushlarni, 
21 tasi undosh tovushlarni ifoda etadi. Bu borada Q. Sodiqov, X. Hamidov, 
Z. Xudoyberganova, L. Aminova
51
larning ishlariga murojat qilindi. 
Turk adabiy tilida sakkiz unli fonema bor: [a], [e], [ı], [i], [o], [ö], [u], [ü]
52
. 
49
Қуронбеков А. Классик форс тили ҳамда ҳозирги форс, дарий ва тожик тиллари фонемалар тизимининг 
қиёсий таҳлили // Шарқ классик филологияси. – Тoшкент: ТошДШИ, 2009. – Б. 15–16.
50
Ko‘rsatilgan maqola. – Б. 19. 
51
Содиков К., Хамидов Х., Худойберганова З., Аминова Л. Турк тили. – Тошкент, 2003. 
52
Ko‘rsatilgan asar. –Б. 23. 

---

32 
Bular hosil bo‘lish o‘rni, til va lablarning holati, og‘izning ochilishiga ko‘ra 
shunday guruhlanadi: 
A.
Hosil bo‘lish o‘rni va tilning holatiga ko‘ra: 
1.
Orqa qator unlilar: [a], [ı], [o], [u]. Turk tilshunosligida bularni 
kalın 
sesliler 
(qalin unlilar) deb yuritiladi.
 
2.
Old qator unlilar: [e], [i], [ö], [ü]. Bular 
ince sesliler 
(ingichka unlilar) 
dir.
 
B.
Lablarning ishtirokiga ko‘ra: 
1.
Lablanmagan unlilar 
(düz sesliler)
: [a], [e], [ı], [i]; 
2.
Lablangan unlilar (yuvarlak sesliler): [o], [ö], [u], [ü]. 
C.
Og‘izning ochilishiga ko‘ra: 
1.
Keng unlilar 
(geniş sesliler)
: [a], [e], [o], [ö]; 
2.
Tor unlilar: 
(dar sesliler)
: [ı], [i], [u], [ü]. 
Turk tilining undoshlar tizimi quyidagi tartibda: [b], [c],[ ç], [d], [f], [g], [ğ], [h], 
[j], [k], [l], [m], [n], [p], [r], [s], [ş], [t], [v], [y], [z]
53
. 
Bulardan [b], [c], [d], [g], [ğ], [j], [l], [m], [n], [r], [v], [y], [z] undoshlari turk 
tilshunosligida 
tonli=sedalı (yumuşak) ünsüzler 
ya’ni jarangli undoshlar deb yuritiladi. 
Bu tovushlardan [l], [m], [n], [r] sonorlardir. Shuning uchun ularning jufti yo‘q. 
Qolganlari shovqinlilardir. Alifbodagi [ç], [f], [h], [k], [p], [s], [ş], [t] undoshlari esa 
turk tilshunosligida 
tonsuz=sedasız (sert) ünsüzler 
ya’ni
 
jarangsizlar nomini olgan. 
[j] fonemasi sirg‘aluvchi tovush bo‘lib, g‘arb xalqlari tillaridan o‘zlashgan 
so‘zlardagina keladi
54
.