25
M. Noyibiy Ashkoniylar, G‘aznaviylar, Xorazmiylar, Saljuqiylar, Temuriylar,
Ilakxoniylar, Oq Qo‘yunliylar, Qora Qo‘yunliylar, Safaviylar, Qojorlar va
boshqalar Eronning islomdan keyingi tarixining katta davrida (1100
yil deb
hisoblaydi) bu diyorda hukmronlik qildilar va o‘zlari bilan davlat boshqaruviga oid
so‘zlarni olib kirdilar deb yozadi.
Shuningdek, Erondagi turkiyzabon xalqlarning,
ayniqsa ikki tillik shoirlarning o‘rni katta deb hisoblaydi. U Rumiy, Xoqoniy,
Shirvoniy,
Nizomiy Ganjaviy, Soyib Tabriziy, Fuzuliy, Parvin E’ltisomiy va
Shahriyorlarni ana shunday shoirlar qatoriga kirgazadi. Mazkur kitob 200
sahifadan iborat bo‘lib, unda mingta fors tilidagi turkiy leksik birlik taqdim etilgan
va muallif so‘zlarning etimologiyasi va ma’nolarini yoritishga harakat qilgan.
Mazkur kitobga kiritilgan 1000 ta so‘z يبئان قداص دمحم - يسراپ رد يكرت لیصا هژاو
رازه كي
yek hezār vaje-ye asil torki dar pārsi–Muhammad Sodiq Noyebiy
(“Fors
tilidagi mingta asil turkiy so‘zlar-Muhammad Sodiq Noibiy”) sarlavhasi ostida
elektron
maqola sifatida berildi
41
. M. Noyibiyning mazkur asarida berilgan turkiy
o‘zlashmalarga e’tibor qaratsak, uning ko‘plab so‘zlarni turkiy ekanligini isbotlash
uchun yasalishiga murojaat qilganini guvohi bo‘lamiz. Masalan: قارطا – so‘zini
turkiy tildagi “o‘tirmoq” fe’li negiziga “–oq” (ak) qo‘shimchasi orqali yasalib, fors
tilida ‘to‘xtash’, ‘karvonning yo‘lda dam olishi’ degan ma’nolariga ega deb yozadi.
Shuningdek, ko‘pgina forsiy manbalarda forscha deb qaraladigan ولج -
jelou
so‘zini turkiy tillardan kirganligini va bu so‘z fors tilida ‘oldinga’ va ‘jilov’ degan
ma’nolariga ega ekanligini yozadi. Haqiqatdan ham fors tilida keng ishlatiladigan
bu so‘z turkiy tillardan kirgan. Bu ot qadimgi turkiy tilda ‘silji’ ma’nosini
anglatgan
йыл
fe’lining ‘harakatga kel’ ma’nosidan
–(a)v
qo‘shimchasi bilan
yasalgan (ЭСТЯ.IV.42), keyinchalik so‘z boshlanishidagi “
y
” undoshi “
j
”
undoshiga aylangan (КРС281)
42
. شروي
yureš
so‘zi turkiycha ‘yurmoq’ fe’lidan
yasalganligini, fors tilida ‘hamla’, ‘hujum’ kabi ma’nolarni anglatishni, قلایي
yeylāγ
so‘zi “yey”
‘yoz’ so‘ziga “–loq” qo‘shimchasi qo‘shilishi orqali yasalganini, fors
41
http//urmu.freeoda.com/meqalelar/dil (يبئان
قداص دمحم - يسراپ رد يكرت لیصا هژاو رازه كي)
42
Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. –Тошкент: Университет, 2000. – Б. 102.
26
tilida esa ko‘proq ‘yaylov’ va ‘dala hovli’ ma’nosiga
ega ekanligini qayd etib
o‘tadi.
M. Noyibiyning fors tilidagi turkiy o‘zlashmalarga bag‘ishlangan bu asarida
boshqa nashrlardan farqli katta miqdorda turkiy leksik birliklar berilgan. Ammo bu
kitob Eronning o‘zida juda qattiq tanqidga uchragan. Avvalo mingta so‘zning
yuzga yaqini fors tilda mavjud bo‘lmagan so‘zlarki, ularni biz biror bir manbalarda
uchratmaymiz, masalan;
كچمورا
orumčak
, قرغآ
āγreγ
, غانيا
ināγ
, يچناملاآ
ālāmānči
,رومغي
yaγmur
, ىرنات
tānri
va boshqa so‘zlar.
Bundan tashqari berilgan mingta o‘zlashmalar orasida forsiy so‘zlar ham
borki, muallif ularni turkiy tillardan kirgan deb hisoblaydi. Masalan: شتآ
ātaš
‘olov’, نمشد
došman
‘dushman’, ربارب
barābar
‘barobar’, بوخ
xub
‘yaxshi’, هاش
šāh
‘shoh’, تشهبيدرا
ordibehešt
‘O‘rdibehesht’ (oy nomi), ندیشوج
jušidan
‘qaynamoq’,
نتخادرپ
pardāxtan
‘to‘lamoq’. U نامسآ
āsmān
‘osmon’ so‘zini turkiy tillardagi
“osmoq” fe’li negizi “os” ga “mon” qo‘shimchasini qo‘shish orqali yasalgan deb
yozadi
43
. Ammo, “Этимологический словарь иранскиx языков” da bu so‘z
qadimgi
fors tilidagi
asman
, o‘rta fors tilidagi
asmān
{
’sm’n
,
’’sm’n
} so‘zlariga
borib taqalishini, so‘g‘dcha moniy, xristiyan va buddaviylik matnlarda esa ‘osmon’
ma’nosidagi
sm’n
{
smān
} so‘zi uchrashi qayd etilgan
44
. Shuningdek, شتآ
ātaš
‘olov’ so‘zini turkiy tillardagi “otmoq” fe’lidan yasalgan deb ta’kidlaydi
45
, ammo
bu so‘z ham eroniy so‘zlar fondiga oid bo‘lib, o‘rta fors tilidagi
ātaxš
so‘ziga
borib taqaladi
46
.
Bundan tashqari ba’zi bir arab tilidan kirgan يلیل
layli
‘tungi’, ركاش
šoker
‘minnatdor’, وضع
ozv
‘a’zo‘ kabi so‘zlarni ham aslida turkiy bo‘lgan deb
hisoblaydi. Mazkur keltirilgan omillar hisobiga so‘zlarning miqdori mingtaga
yetgan.
Dostları ilə paylaş: