İSLÂm prensipleri ansiklopediSİ

78-qqADALET }7~f2 : Zulüm etmemek. Herkese hakkını vermek ve lâ­yık ol­duğu muameleyi yap­mak. Mahkeme. Hak ve hukuka uygunluk. Hak­sızları terbiye etmek. İnsaf. Ma’delet. Dâd. Cenab-ı Hakk’ın emrini, emrettiği şekilde tatbik et­mek. Suçluya Allah’ın kanununu icra etmek. (Bak: Ceza, Hadd, Hukuk, Teşri)

79- Beşer hayatında, adalet kanunlarına ihtiyaç vardır. Çünkü:

«İnsan, bütün hayvanlardan mümtaz ve müstesna olarak, acib ve latif bir mizac ile yaratılmıştır. O mîzac yüzünden, insanda çeşit çeşit meyiller, arzu­lar meydana gelmiştir. Meselâ: İnsan, en müntehab şeyleri ister; en güzel şeylere meyleder; zînetli şeyleri arzu eder; insaniyete lâyık bir mâişet ve bir şerefle ya­şamak ister.

Şu meyillerin iktizası üzerine, yiyecek, giyecek ve sair hacetlerini istediği gibi güzel bir şekilde tedârikinde çok sanatlara ihtiyacı vardır. O sanatlara vu­kufu olma­dığından, ebna-yı cinsiyle teşrik-i mesai etmeye mecbur olur ki; herbirisi, semere-i sa’yiyle arkadaşına mübadele suretiyle yardımda bulunsun ve bu sayede ihtiyaçlarını tesviye edebilsinler.

Fakat insandaki kuvve-i şeheviye, kuvve-i gadabiye, kuvve-i akliye, Sâni’ tara­fından tahdid edilmediğinden ve insanın cüz-i ihtiyarisiyle terakkisini te­min etmek için bu kuvvetler başıboş bırakıldığından, muamelatta zulüm ve tecavüz­ler vukua gelir. Bu tecavüzleri önlemek için cemaat-i insaniye, çalış­malarının semerelerini mübadele etmekte adalete muhtaçtır. Lakin her ferdin aklı adaleti idrakten âciz ol­duğundan, külli bir akla ihtiyaç vardır ki, ferdler o külli akıldan istifade etsinler. Öyle külli bir akıl da, kanun şeklinde olur. Öyle bir kanun an­cak şeriattır.» (İ.İ.84)

«Adalet iki şıktır. Biri müsbet, diğeri menfidir. Müsbet ise; hak sahibine hakkını vermektir. Şu kısım adalet, bu dünyada bedahet derecesinde ihatası var­dır. Çünkü, her şeyin istidad lisanıyla ve ihtiyac-ı fıtrî lisanıyla ve ıstırar li­sa­nıyla Fâtır-ı Zülce­lal’den istediği bütün matlubatını ve vücud ve hayatına lâzım olan bütün hukukunu mahsus mizanlarla, muayyen ölçülerle bilmüşahede veri­yor. Demek, adaletin şu kısmı, vücud ve hayat derecesinde kat’i vardır.

İkinci kısım menfidir ki: Haksızları terbiye etmektir. Yani, haksızların hak­kını, tazib ve tecziye ile veriyor. Şu şık ise; çendan tamamıyla şu dünyada teza­hür etmi­yor. Fakat, o hakikatın vücudunu ihsas edecek bir suretle hadsiz işarat ve emarat vardır. Ezcümle: Kavm-i Âd ve Semud’dan tut, tâ şu zama­nın mütemerrid kavimle­rine kadar gelen sille-i te’dib ve taziyane-i ta’zib, ga­yet âlî bir adaletin hükümran ol­duğunu hads-i kat’i ile gösteriyor.» (S.85)

80- Hem, zulm-ü beşer içinde kaderin adaleti bulunur. Evet «bazan zu­lüm içinde adalet tecelli eder. Yani insan bir sebeble bir haksızlığa, bir zulme maruz ka­lır; bu sebeb haksız olur. Bu hüküm bir zulüm olur. Fakat bu vakıa, adaletin tecelli­sine bir vesile olur. Kader-i İlahî başka bir sebebten dolayı ce­zaya, mah­kumiyete is­tihkak kesbetmiş olan o kimseyi bu def’a bir zalim eliyle cezaya çarptırır, felakete düşürür. Bu, adalet-i İlahî’nin tecellisidir.» (E.L.II.78)

81- Evet «Kader, hakiki illetlere bakar, adalet eder. İnsanlar, zahirî gör­dük­leri illetlere, hükümlerini bina eder; kaderin aynı adaletinde zulme düşer­ler. Me­selâ: Hâkim seni sirkatle mahkum edip hapsetti. Halbuki, sen sârık değil­sin. Fa­kat, kimse bilmez gizli bir katlin var. İşte, Kader-i İlahî dahi seni o ha­pisle mahkum etmiş. Fa­kat kader, o gizli katlin için mahkum edip adalet etmiş. Hâ­kim ise, sen ondan ma­sum olduğun sirkate binaen mahkum ettiği için zul­met­miştir. İşte şey-i vâhidde iki cihetle kader ve icad-ı İlahînin adaleti ve insan kesbinin zulmü göründüğü gibi, başka şeyleri buna kıyas et. Demek, kader ve icad-ı İlahî; mebde’ ve münteha, asıl ve fer’, illet ve neticeler itiba­riyle şerden ve kubuhtan ve zulümden münezzehtir.» (S.464)