İSLÂm prensipleri ansiklopediSİ

615- qqDALALET }7Ÿ/ : Azmak. Hak ve hakikattan, İslâmiyet yolun­dan sapmak. Sırat-ı müstakîmden ayrılmak. Şaşkınlık. (Bak: Bid’at, Fâsık, Gaflet, Heva, Hida­yet, Küfr, Sefahet)

Sual: Hilkat âleminde «bütün silsilelerin Hâlik’ın vücub-u vücuduna kat’î şehadetleri göz önünde olduğu halde, bazı insanların madde ile maddenin hareketi­nin ezeliyeti cihetine zâhib olmakla dalâlete düştüklerinin esbabı ne­dendir?

Cevab: Kasd ve dikkatle değil, sathî ve dikkatsiz bir nazarla, muhal ve bâtıla, mümkün nazarıyla bakılabilir. Meselâ: Bir bayram akşamı, gökte ay ve hilali arayan­lar içinde, ihtiyar bir zat da bulunur. Bu zat, gökteki hilali gör­mek için bütün kasd ve dikkatiyle nazarını göğe tevcih edip, hilali araştır­makla meşgul iken, gözünün kirpiklerinden uzanan ve gözünün hadekası üzerine eğilen beyaz bir kıl, nasılsa gö­züne ilişir. O zat derhal “Hilali gör­düm.” der. “İşte bu gördüğüm aydır:” diye hük­meder.

İşte sathî ve dikkatsiz nazarlar bu gibi hatalara düştükleri gibi, yüksek bir cev­here ve mükerrem bir mâhiyete mâlik olan insan, kasdı ve dikkati ile daima hak ve hakikatı ararken, bazan sathî ve dikkatsiz bir nazarla bâtıla ba­kar. O bâtıl da; ihti­yarsız, talebsiz, davetsiz fikrine gelir. Fikri de, çâr nâçâr alır saklar; yavaş yavaş ka­bul ve tasdikine mazhar olur. Fakat onun o bâtılı kabul ve tasdiki, bütün hikmetle­rin mercii olan nizam-ı âlemden gaflet etme­sinden ve madde ile hareketinin ezeliyete zıd olduğuna körlük gösterdiğin­den ileri gelmiştir ki, şu garib nakışları ve acib sanat eserlerini esbab-ı câmideye isnad etmek mecburiyetiyle o dalâletlere düşmüşlerdir.

616- Hüseyin-i Cisrî’nin dediği gibi; âsâr-ı medeniyetle müzeyyen ve bütün zînetlere müştemil bir eve giren bir adam, ev sahibini görmediğinden, o zîneti, o esasatı, tesadüfe ve tabiata isnad etmeye mecbur olmuştur. Keza­lik, nizam-ı âlem­deki bütün hikmetlerin, faidelerin tam bir ihtiyara ve şâmil bir ilme ve kâmil bir kudrete yaptıkları şehadetten gaflet eden gafiller, sathî nazarlarınca tesir-i hakikiyi esbab-ı câmideye vermeye mecbur kalmışlardır.» (İ.İ.89)

617- Dalâlete düşmenin bir sebebi de, hakaikın müvazenesini muhafaza ede­memektir. Evet «bahr-i hakaik olan Kur’anın âyetleri... bütün uhrevî ve dünyevî, ilmî ve amelî erkân-ı sitte-i îmaniyenin herbirisini tafsilen ve erkân-ı hamse-i İslâmiyenin herbirisini kasden ve cidden ve saadet-i dâreyni temin eden bütün düsturları görür, gösterir. Müvazenesini muhafaza edip, tenasü­bünü idame edip o hakaikın heyet-i mecmuasının tenasübünden hasıl olan hüsün ve cemalin menbaından Kur’anın bir i’caz-ı mânevîsi neş’et eder.

İşte şu sırr-ı âzimdendir ki, ülema-i ilm-i kelâm, Kur’anın şâkirdleri ol­dukları halde, bir kısmı onar cild olarak erkân-ı imaniyeye dair binler eser yazdıkları halde, Mu’tezile gibi aklı nakle tercih ettikleri için Kur’anın on âyeti kadar vuzuh ile ifade ve kat’î isbat ve ciddî ikna edememişler. Adeta onlar, uzak dağların altında lağım yapıp, borularla tâ âlemin nihayetine kadar silsile-i esbab ile gidip orada silsileyi ke­ser. Sonra âb-ı hayat hükmünde olan mârifet-i İlahiyeyi ve vücud-u Vâcib-ül vücud’u isbat ederler. Âyet-i Kerime ise, herbirisi birer Asâ’yı Musa gibi her yerde suyu çıkarabilir, herşeyden bir pencere açar, Sâni-i Zülcelal’i tanıttırır. Kur’anın bahrinden tereşşuh eden Arabî “Katre” Risalesinde ve sair Sözlerde şu hakikat, fii­len isbat edilmiş ve göstermişiz. İşte hem şu sırdandır ki: Bâtın-ı umura gidip, Sün­net-i Seniyeye ittiba etmiyerek, meşhudatına itimad ederek, yarı yoldan dönen ve bir cemaatın riyasetine geçip bir fırka teşkil eden fırak-ı dâlle’nin bütün imamları hakaikın tenasübünü, müvazenesini muhafaza edemediğindendir ki, böyle bid’aya, dalâlete düşüp bir cemaat-ı beşeriyeyi yanlış yola sevketmişler. İşte bunların bütün aczleri, âyât-ı Kur’aniyenin i’cazını gösterir.» (S.441)

Bu mevzuda tafsilat istiyenler, me’haz gösterilen kitaba bakabilirler.

617/1- «İnsanı dalâletlere sürükleyen cihetlerden biri de şudur ki: İsm-i Zâhir ile ism-i Bâtın’ın hükümleri ayrı ayrı oluyor; bunları birbirine karıştırıp merci’lerini kaybetmek mahzurludur. Kezalik kudretin levazımı ile hikmetin levazımı bir değil­dir. Birisine ait levazımatı ötekisinden taleb etmek hatadır. Ve keza daire-i esbabın iktizası ile daire-i itikad ve tevhid’in iktizası bir de­ğildir. Onu bundan istememeli. Ve keza, kudretin taallukatı ayrı, vücudun cilveleri veya sâir sıfatın tecelliyatı ayrıdır. Birbirine iltibas edilmemeli. Me­selâ: Dünyada vücudun tedricîdir. Berzahî âyinelerde âni ve def’îdir. Çünki icad ile tecelli arasında fark vardır.» (M.N.80)

618- Hem Kur’anda, sefahette tiryakilik ve enaniyet gibi hislerin insanı dalalete götürdüğü bildirilmektedir. Ezcümle:

« «–—Çf­M«< «— ¬?«h¬'´ž²~ |«V«2 _«[²9 Çf7~ «?_«[«E²7~ «–YÇA¬E«B²K«< «w<¬gÅ7«~

(14:3) ¯f[¬Q¬" ¯Ä«Ÿ«/ |¬4 «t¬\³7—­~ _®%«Y¬2 _«Z«9Y­R²A«<«— ¬yÁV7~ ¬u[¬A«, ²w«2

âyet-i kerimesi «birinci cümlesiyle der ki: “O bedbahtlar, bazı ehl-i imanın (imanları beraber olduğu halde) ve bir kısım ehl-i ilmin (âhireti tam bildikleri halde) onlara il­tihak delâletiyle, bilerek ve severek hayat-ı dünyeviyeyi dine ve âhirete, yâni elması tanıdığı ve bulduğu halde beş paralık şişeyi ona tercih etmek gibi; sefahet-i hayatı, dinî hissiyata muannidane tercih edip dinsizlik ile iftihar ederler.”

Bu cümlenin bu asra bir hususiyeti var. Çünki hiçbir asır böyle bir tarzı gös­termemiş. Sair asırlarda o ehl-i dalâlet âhireti bilmiyor ve inkâr ediyor. Elması elmas bilmiyor, dünyayı tercih ediyor.

Ve ikinci cümlesi olan ¬yÁV7~ ¬u[¬A«, ²w«2 «–—Çf­M«< «— ile der ki:

“O bedbahtların dalâleti, muhabbet-i hayattan ve temerrüdden neş’et et­tiği için kendi halleri ile durmuyorlar, tecavüz ediyorlar. Bildikleri ve onun ile ecdadları bağlı olan dine adavetkârane, menbalarını kurutmak ve esasatını bozmak ve kapılarını ve yollarını kapatmak istiyorlar.”

Ve üçüncü cümlesi olan _®%«Y¬2 _«Z«9Y­R²A«< «— ile der ki: «Onların dalâleti fenden, felsefeden geldiği için acib bir gurur ve garib bir fir’avunluk ve deh­şetli bir enaniyet onlara verip nefislerini öyle şımartmış ki, kâinatı idare eden İlahî kanunların şuala­rını ve insan âleminde o hakaikın düsturlarını süflî hevesatlarına ve müştehiyatlarına müsaid görmediklerinden (hâşâ! hâşâ!) eğri, yanlış, noksan bulmak istiyorlar.!” İşte bu âyet, üç cümlesiyle manen bu asırda acib bir taife-i dâlleye tam bir tevafuk-u manevî ile mâna-yı işarîsiyle çok efradı içinde hususî baktığı gibi, tevafuk-u cifrîsiyle dahi başlarına par­mak basıyor.» (Ş.724) (Bak: Ulemâ-üs Sû)