Istanbul Üniversitesi Matbaası

Özerkliğe Saygı

Her bir insan tektir, biriciktir ve özerkliği onun temel haklarındandır. İnsanın hür irade yeteneğini temel bir değer olarak kabul etmeli ve bizim dışımızdaki kişilerin özerk tercihlerine saygı göstermeliyiz. Doktorlar da hastalarının kararlarına saygı duymalıdır. Her bir kişi geleceğiyle ilgili bağımsız karar verme hakkına sahiptir. Dolayısıyla, hasta kişi de ona yapılacak tedaviler, tıbbi girişimler konusunda söz sahibi olmalıdır. Hastanın, kendisine neyin/nelerin yararlı olduğuna dair düşüncesi tedavi kararını denetleyicidir. Hastanın kendisi için en doğru kararı verebilmesi ise ancak sağlığı ve tedavisi hakkında doktorundan bilgi alması ve ona danışmasıyla mümkün olabilir. Hastanın doğru bilgilendirilmesi gerekir ki tıbbi müdahaleye rızasını gönüllü olarak versin ya da reddetsin. Hastanın sır ve mahremiyet haklarına da saygı gösterilmelidir ki hasta doktoruna güvensin ve ona açılabilsin. Özerklik ilkesiyle hastanın kendini idare etme - öz yönetim hakkı korunur. Hastanın iradesini özgürce kullanarak kendine yapılacaklar konusunda tercihini ortaya koyabilmesi; tutum ve fiillerine kendisinin sebep olması, kısacası kişinin kendisi olması anlamına gelir. Özerklik ilkesini esas alan bir doktor, eğer bir başkasına zarar vermiyorsa, hastayı ikna girişiminde bulunabilir ama hasta ikna olmazsa müdahale etmez. Fakat, özerkliğe saygı ilkesi pek çok soruyu da beraberinde getirir. Bir doktor önce hastanın zarar görmemesini mi dikkate almalı, yoksa hastanın isteği, özerkliği mi önde gelmelidir? Hastanın özerkliği sınırlanabilir mi? Eğer öyleyse, nasıl ve ne zaman? Önce, saygı duyulmasını beklediğimiz özerklik yeteneğini tanımalıyız.

Özerkliğin tanımı hür iradeden daha kapsamlıdır. Başkalarının kendisiyle ilgili olarak yapılanlara karışmasını denetleyebilen kişi özerk bir kişidir. Bir kişinin anlayış ve kavrayışının sınırlı, yani yetersiz olması o kişinin anlamlı bir tercih yapmasını engeller. Bu nedenledir ki özerkliğe nasıl ve ne ölçüde saygı duyulması gerektiği bazen etik tartışmalara neden olabilmektedir. Özerk olabilmek için fiziki ve psikolojik sınırlamalardan bağımsız olmak gerekir. Tıpkı bağımsız bir hükümetin topraklarını kendisinin idare etmesi ve kendi siyasetlerini oluşturması gibi özerk kişi de kendi seçtiği plan doğrultusunda bağımsız hareket eder. Özerkliği azalmış birey kendi arzu ve planları doğrultusunda düşünemez veya hareket edemez, onu başkaları denetler. Örneği, akıl hastanesi, ceza evi gibi bir kuruma kapatılanların ve zihnen yetersiz olanların özerkliği azalmıştır.

Psikolojik bir yetenek olan özerkliğin bir kişide olup olmadığını anlamak için özerkliğin unsurlarına bakmalıyız. Durumu kavrama, düzenli düşünerek akıl yürütme, duruma yüzeyden bakmayıp derinliğine değerlendirme ve bağımsız tercih yapabilme öz yönetimi olan özerk kişinin yetenekleridir. Eğer mantıklı ve denetim etkisinden bağımsız, özgür bir kişinin bilerek, bilinçli olarak yapma gücü varsa o kişi bir faildir ve etkili olan kişidir.

Belirli durumlarda, örneği bir şeyi yapmaya zorlanan kişi bağımsız hareket edemeyebilir. Bu nedenle mahkûmlar üzerinde deney yapmak ahlaka aykırıdır. Bir doktor, hastasının kararlarının ve yaptıklarının özerk bir özellik taşıyıp taşımadığını anlayabilmelidir. Bir hastanın kendi istek ve niyetlerinin farkında olması ve buna göre davranması onun bir fail kişi olduğunu gösterir. Hasta isteğini, arzusunu, neye değer verdiğini, iyi-kötü, doğru-yanlış, istiyorum-istemiyorum, tercih ederim-etmem gibi birçok sözcük ile ifade eder. Her insanın eğilimleri, hoşlanıp hoşlanmadıkları, hevesleri, temennileri, dilekleri, emelleri, hırsları vb. olacaktır. İnsanlar arzularının kendi davranışlarını belirlemesini ister ve arzu ettiği durumu ortaya çıkaracağına inandığı şeyi yapmaya niyetlenir. Arzularının farkında olan, kendi kendinin bilincinde olan kişi özerk olabilir.

Özerkliğin tanımı içinde kişinin hiçbir zaman etkilenmediği anlamı yoktur. Bir kişinin özerk bir fail olması, o hiçbir zaman düşünmeden hareket etmez anlamına da gelmez. Bu nedenledir ki, bir kişinin özerk olup olmadığına onun her bir hareketine göre değil, nasıl harekette bulunabileceği hesap edilerek karar verilir. Özerklik yeteneği olan bir kişi de her zaman özerk davranamayabilir. Bazen kişi özerk seçim yeteneğini kullanmayabilir ya da kullanamayabilir ve kendi seçimleri doğrultusunda hareket etmeyebilir ya da edemeyebilir. Hastalık, bunalım, bilgisizlik ve zorlama öz yönetimi aksatan nedenlerdir. Örneği, ameliyat öncesinde kendisine uzatılan bilgilendirme ve rıza formunu okumadan ya da okuyup anlamadan imzalayan özerk bir kişi, özerk davranma yetisine sahip olsa da bu yeteneğini kullanmamıştır.

Buna karşılık özerk seçim gücü olmayan bir kişi bazen özerk seçimler yapabilir. Kendine bakamayacak durumda olan ve yasaca da ehliyetsiz kabul edilen, örneği ruh sağlığı kurumundaki hastaların özerk bir takım tercihlerinin olabileceğini bilmeliyiz. Böyle bir hasta, örneği midesini ağrıtıyor diye verilen bir ilacı almak istemeyebilir; yemek tercihini bildirebilir; tanıdıklarını telefonla arayabilir, bir televizyon programını ötekine tercih edebilir.

Bir kişinin davranışının özerk olup olmadığını belirleyen, “isteyerek, bilerek, anlayarak ve denetleyici etkiler altında kalmadan” hareket yeteneği kişiden kişiye değişir. Örneği, çocukların ve yaşlı hastaların özerkliği normalden daha azdır. Bir doktorun hastasında aradığı özerkliğin sınırı, gereğince ve büyük ölçüde kavrayışın ve hür iradenin olmasıdır. Hastanın her şeyi tam anlaması ve hiç etki altında bulunmaması beklenemez. Bir hastanın sağlığıyla ilgili bilgileri değerlendirirken denetleyici etkilerden bağımsızlığı, lise mezunlarının tıp fakültesini seçerkenkiyle aynı orandadır. Belirli sonuca götüren bu gibi kararlar alınırken tam değil, yeterince “özerk” olunması beklenir.

Buradaki hassas sınır, verilen kararın anlamlı olması, keyfî olmamasıdır. Bu nedenledir ki, özerkliğin ölçüsü belirli bir çerçevede en iyi tanımlanabilir. Onun içindir ki, her bir hastanın durumu ayrı değerlendirilmelidir.