İxtisas: Kitabxanaçılıq və informasiya Kurs: II fənn: Elmi,bədii,texniki və kənd təsərrüfatı biblioqrafiyası Müəllim: Rəsulzadə Aysu Telman qızı

Mövzü 7. Sənəd və biblioqrafik tələbatlar anlayışı.

Plan:

1. Sənəd tələbatlarının formaları

2. Biblioqrafiyaşünaslıqda qarşıya çıxan əsas məsələlər

Sənəd tələbatlarımn intəhası/. müxtəliniyi biblioqrafiyaşünashqda qarşıya çıxan əsas məsəbnin şərhini xeyli çətinln.şdirir. Y uxanda d ey ib n b rd ə n isə mo’Ium oldu ki, sənəd-təbbalçı sistemindəki uyğunluq və biblioqrafik informasiyanm funksiyaları bu tələbatlarla sıx qarşılıqlı əlaqəyə m alikdirbr və buna görə onlar da həmin müxtəliniyə m ə’ruz qalırlar. Uyğunluqlarm və biblioqrafik informasiyanın funksiyalarını tələbalların real müxtəlifliyinə, biblioqrafik xidmətin müxtəlif sahəbriıtə aid etdikdə mə’lum olur ki, onlar biblioqrafik informasiya təbbatçılarmın sosial qruplaşmalarmdan və insan ləaliyyətinin məqsədlərindən (elmi-tədqiqat, istehsalat, təhsil, şəxsi təhsil, m ə’nəvi-əxlaqi tərbiyə və s.) asılıdır. Real sənəd təbbatlan ınüxtəlifdir. Onlardan yalnız biblioqrafik informasiya vasitəsi ilə yerinə yetirilməsi mümkün olanların 'izərində dayanmaq lazımdır. Hor şeydən əvvəl, yalnız biblioqrafik informasiya ilə tə ’min olunanlarj : . iürm əkb sənəd təbbatlartnın real müxtəlifliyini məhdudlaşdıraq. Bunun üçün sənəd təbbatlarını sənəd kommun.kasiyaları sisteminin fəaliyyətini çətinləşdirən, lakin biblio:..-ıfik informasiyanın iştirakı ilə aradan qaldırılması mümkün olan (məsələn, o, tələbatçının nəşrin dilini bilməməsi, i.ıformasiyanın məzmun çətinliyi, kitabxana xidm ətinin çatışmazlığı və s. ilə əlaqədar sadlərin ləğv olunmasma kömək edə biltnr/) sədlərb əlaqələndirmək lazımdır. Biblioqrafik informasiyaya müı-aciət etməyi təbb edən və beləlikb xüsusi biblioqrafik təbbat əmələ gətirən sənəd tələbatmı sənəd-biblioqrafiya təbbatı adlandırmaq olar. Lakin, təkcə bu kifayət deyil, çiinki konkret sənədbiblioqrafiya tələbatları da müxtəlif şəkildə meydana gəlir. Sənəd-biblioqrafiya tələbatlarının üç müxtəlif quruluş səviyyəsi həll edibrkən «ümumi», «xüsusi» və «tək-tək» kimi fəlsəfi kateqoriyalardan istifadə olunur. Sənəd-biblioqrafiya təbbatm ın izahtnda da bu əsas götürülməkb üç səviyyoni fərqbndirmək olar: əsas (ümumi), qrup hahnda (xüsusi) və hrdi (tək-tək). Əsas sənəd-biblioqrafiya tələbatı bütövlükdə oxucu aləminə xas olan daha üınumi və sadə təbbatdır. Onlar informasiya tələbatlarının tərlkibinin və daxili spesifik xüsusiyyətbrinin dəyişməsindən asılı dcyil. Başqa sözlə, sənəd kommunikasiyaları sistemi mövcuddur, əsas sənədbiblioqrafiya tələbatı istisnasız olaraq bütün inlbrmasiya tələbatçıları üçün eyni olırıuş və eyni olaraq qalacaqdır. Qrup hahnda sənəd-bıbliciqrafiya təbbatları müxtəlif birlik dərəcəbrinin (dövbt, partiya, milli, peşə, istehsalat, yaş və bir çox başqa sosial qruplaşmaların) konkret-tarixi şəraitə uyğun əmələgəlmə xüsusiyyəti ilə şərtbşirlər. Bu amilbr çoxcəhət idir, hərəkətdədir, tarixən dəyişkəndir. Əsas (umumi) sənəd-biblioqrafiya tələbatı səciyyəvi mə/- mun və konkret 1 ırixi şəraitə uyğun forma əldə etməklə dəyişir (məsələn, miixtəlif bilik sahəbri alimlərinin səciyyəvi tələbatları, gəncbrin peşə seçmələri ilə bağlı tələbatları və s. nəzərdə tutulur). Fərdi (tək-tək) sənəd-biblioqrafiya tələbatı ləıdi tələbatların inləhası/, müxtəlilliyidir və burada yuxarıdakı soviyynbrin hor bir 'i/vünün real subyektiv tələbatı il’ado olunur. Sonəd kommunikasiyaları sistemindoki uyğunluq da, biblioqral'ik ini' rmasiyanm funksiyaları da bu nsas soviyyəbrə görə fərqləndirilmnlidir. Bununla belə. nühüm və daha çətin məsələ insanm əsas sənəd-biblioqr; ya tələbatmın nədən ibarət olması ilə əlaqədardır və bibL.tqrafik informasiyanm əsas ictimai funksiyalarmm aydmla'şdırılması həmin məsələnin həllindən asılıdır. Qeyd etmək iazımdır ki, əsas sənəd-biblioqrafik tələbatlar sənədin daha ümumi və əsas parametrlərinə uyğunlaşdxrılmalıdır. jjelə p aıam etrb r isə sənədin formasmdan, mə/m unundan və dr-yərindon ibaıətdir. Deməli, əsas sənədbiblioqrafik təbbat sənədbrin axtarışına, onların haqqmda mə/mun tərkibləıi nə/əıə ahnmaqla, informasiya verilməsinə və qiymətbndiıilməsinə olan təbbatdır. Beblikb, rcat sənəd-biblioqraliya tələbatlarmın iimumi səviyyədə nəhr..yətsiz müxtəljlliyini aşağıda qeyd olunan m ə’nalarda ümumiləşdirmək olar: 1) tələbatçıya bu və ya başqa mə’nada mə’Iuın olan sənədbrin axtarışına ..əlobat; 2) müəyyən m ə/m unda və ya formada sənədbrin möveudluğu haqqında m ə’lumat almağa tələbat; 3) lələbaıçının ha/ırlıq səviyyəsi, informasiyanı mənimsəmə imkanı, yaş və başqa qrup və fərdi xüsusiyyətləri nə/ərə alınm aub sənədlərin miixtəlif keyfiyyət me’yarlanna görə qiymətb'idirilməsinə olan tələbat. M əh/ bu əsas ;• məd-biblioqrafiya təbbatlarının nədən ibarət olduğunu aydınlaşdırdıqdan sonra biblioqraf’ik informasiyanm ə: as ietimai l unksiyalarını müəyyən etmok olar. «Sənəd-təbb>. çı» sistemində sənəd-biblioqıafiya tələbatları səviyyəbrii' müvafiq olaıaq üç uyğunluq tipi meydana gəlir: a) fbrii.al; b) m ə/m un və v) dəyərbndirmə uyğunluq tipi. 34 Uyğunluğun birinci tipinin bibiioqrafik baxımdan həyata keçirilməsi biblioqrafik axtaıış və/ilələrinin həlli ilə əlaqədardır. Bu /a m an hiblioqrafik axtanşuı iki əsas mərhəbsini l’ərqbndirm ək la/ım dır: 1) axtarışın ilkin mərhələsi; 2) axtarışm qəti mərhələsi. Birinei mərhəbdo sənədin biblioqrafik təsviri müəyyənləşdirilir və bunun sayəsində biblioqrafik eyniləşdirmə əldə olunur. İkincidə isə sənədin bir qayda olaraq kitabxana fondunda saxlanılma şifıəsinin yardımı ilə dəqiq «iinvanı» müəyyənbşdiıifir. Axtarış prosesində hər iki mərhələnin əməliyyatlaıı eyni vaxtda aparıla bilər. Qəti mərhələdə biblioqrafik axt< ş başqa istiqamətdə bir qədər də dərinləşdirilə bibr. Məs n. toplu xarakterli nəşrbrdə (məs. çoxcildli əsərlərdə) oakret bir əsərin, mətndə müxtəlif fraqınentlərin yerini müəyyənləşdirmək məqsədi güdən axtarış belnbrindəndir. Deməli, qəti biblioqrafik axtarış sənədlərin toplandığı ıribvynn Ibnda əsasən vn hnm dn konkret snnndln nlaqndar aj ı ila bilnr. Uyğunluğun ikinci tipinin bibli! jrafik həlli iln tələbatçılar sənnd axınınm keçmişi, bu giinii vn gnlncəyi haqqında, yn’ni retrospektiv, cari vn perspcktiv baxımdan bu vn ya dignr şnkildn qaydaya sahnmı.-,. (mnsnlnn, sistemlnşdiıilmiş biblioqrafik informasiya iln) tn’rnin olunur. Uyğunluğun üçiincü tipinin biolioqrafik mn’nada həyata keçirilməsi daha m üıəkkəb bir prosesdir. Bu mürəkkəblik sənndlnrdnn mnqsndyönlü istiiadn olunrnasına biblioqralin biiavasitn tə ’sir göstnrmnsi /o.ı urntilə bağhdır. Bu zaman konkret oxucu qruplarmın ha/ır/ıq səviyynsinə, onlarm təbblərinə. əsas məqsədbrinn uyğun gəbn sənədbr seçilir, qiymətləndirilir və tövsiyə edilir. Dcmnli bu halda sənədbr biblioqrafik inlormasiya üçiin snciyyəvi olan məqsnd və oxucu istiqamətlərindnn irnli gəbn on miixtəlif m e ’yarlarla qiym ntbndirilir.