İyun-2019 Mündəricat Giriş

Rybczynski Nəzəriyyəsi İngilis iqtisadçısı tərəfindən inkişaf etdirilən nəzəriyyədə sermaye və əmək faktorlarının,malların miqdarlarında meydana gələn dəyişikliklər arasındakı əlaqə,hər bir əmtəənin qiyməti məlumat kimi qəbul edilərək incələnməkdədir. HeckscherOhlin nəzəriyyəsinin əsaslandığı son nəzəriyyə olan Rybczynski nəzəriyyəsi(1995)

1.3 Azərbaycan xarici ticarət əlaqələri və onların ölkə iqtisadiyyatının inkişafında rolu.

Xarici iqtisadi əlaqələrin inkişaf etdirilməsi,müxtəlif ölkələrin iqtisadiyyatlarının beynəlxalq miqyasının artırılması üçün əsas şərtdir.Dövlətlər iqtisadi inteqrasiya meyllerine uyğunlaşaraq,öz istehsal resurslarını,istehsal tutumlarını və bütün bunların soununda isə öz əhalinin rifah səviyyəsini yaxşılaşdırmağa çalışırlar.Beynəlxalq əmək bölgüsünün faydalarından maksimum şəkildə istifadə olunmadan və xarici iqtisadi əlaqler effektli şəkildə artırılmadan ölkə iqtisadiyyatının böyüdülməsi üçün hər hansı bir işin görülməsi mümkün deyildir.Heç bir dünya ölkəsi,öz iqtisadiyyatının inkişafını dünya iqtisadiyyatından təcrid olunmuş şəkildə həyata keçirmədiyinə görə,öz aralarında beynəlxalq və lokal səviyyədə iqtisadi əlaqələr qurmağa səy göstərirlər.

Bir dövlət olaraq Azərbaycan müstəqilliyi qazandıqdan dərhal sonra öz xarici iqtsadi siyasətini öz iqtisadi siyasəti çərçivəsində müəyyənləşdirməyə çalışmışdır.Azərbaycanın Avropa və Asiyanın kəsişdiyi çox uyğun bir coğrafi mövqeydə yerləşməsi onun bu siyasətinin çox daha uğurlu olmasına səbəb olmuşdur.

Müstəqil Azərbaycan Respublikasında müxtəlif əmlak növlərinin inkişafı,iqtisadiyyatın yüksək logistik bazaya sahib olması,əmək bölgüsü və kooperasiyanın böyük əhatə dairəsi və.s səbəblər beynelxalq əməkdaşlıqda ölkənin mövqeyinin daha da güclənməsinə səbəb olur.

Hazırda dünya bazarında Azərbaycanda istehsal edilən mallara böyük maraq vardır.Hazırda Azərbaycan Respublikasının hüquqi və fiziki şəxsləri dünyanın 180 dən çox ölkəsindəki partnyorları ilə ticarət əməliyyatları aparmışlar.Bundan əlavə rəsmi statistik məlumatlara görə 2018-ci ildə 109 ölkəyə məhsullarımız ixrac olunmuş,173 ölkədən isə ölkəyə müxtəlif məhsullar idxal edilmişdir.

Keçmişdə Azərbaycanın əsas ticarət partnyorları MDB ölkələei olduğu halda,günümüzdə bu hal Avropa Birliyi ölkələri leyhinə dəyişmişdir.MDB ölkələri arasında Azərbaycan ilə ən çox ticarət dövriyyəsi həcminə sahib olan Rusiya Federasiyasıdır.Rusiya Federasiyasının ticarət payı ümumi MDB ölklərinin Azərbaycan ilə ticarətinin 50% nə bərabərdir.Digər MDB ölkələri ilə müqayisədə Rusiyanın bu qeder böyük paya sahib olmasının səbəbi Azərbaycan kənd təsərrüfatı məhsulları üçün Rusiyanın böyük bazara sahib olmasıdır.Azərbaycan-Rusiya arasında keçmişdə də mövcud olan iqtisadi və ticarət əlaqələri dəbu payın böyüməsində rol oynamışdır.

Azərbaycan Dövlət Gömrük komitəsinin açıqlamasına görə 2017-ci ildə Azərbaycanın ümumi xarici ticarət dövriyyəsi 22593,6 milyon ABŞ dolları olmuşdur.İdxal həcmi isə 8782,0 milyon ABŞ dolları,ixracın həcmi isə 13811,6 mln ABŞ dolları təşkil etmişdir.Bu müddətdə Azərbaycan 185 ölkə ilə ticarəti həyata keçirmiş və 5029,6 mln ABŞ dolları müsbət saldoya nail olmuşdur.İxracatda birinci yerdə 6 219 861,1 ABŞ dolları ilə İtaliya qərarlaşıb.İdxalda isə 1 885 164,6 ABŞ dolları ilə Rusiya Federasiyası qərarlaşmışdır.

Müasir dünyada öz yerini almaq üçün səy göstərən Azərbaycan Respublikası 23 iyun 1997-ci ildə ÜTT-ə üzv olmaq üçün ÜTT katibliyinə müraciət etmişdir.Azərbaycanın ÜTT-ə üzv olma məqsədi aşağıdakı səbəblərlə əsaslandırılmışdır.

• 
  Dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya zamanını sürətləndirmək
  
• 
  ÜTT-ə üzv olan ölkələrin öz aralarında tətbiq etdiyi güzəştlərdən faydalanmaq
  
• 
  Ticarət fəaliyyətini ÜTT tərəfindən müəyyən edilmiş əsas qaydalar çərçivəsində həyata keçirmək
  
• 
  Ölkədə həyata keçirilməyə çalışılan iqtisadi yeniliklər üçün,beynəlxalq təşkilatlardan,müxtəlif ölkələrdən yardım ala bilmə imkanını əldə etmək
  
• 
  ÜTT qaydalarını tətbiq etməklə daha çox xarici investisiya cəlb edə bilmək
  
• 
  Olabiləcək problemlərin həllində ÜTT-nin mexnizmindən faydaıanmaq
  

Bu və bunun kimi müraciətlər müsbət dəyərlənirilmişdir.2008-ci ildə ilk dəfə olaraq ÜTT-nin bir ildə iki iclası keçirilmişdir. Əslində, Cenevrədə 6 May və 11 dekabr 2008 tarixlərində İşçi Qrupunun 5-ci və 6-cı iclasları təşkil edildi.5-ci sessiyanın sonun Azərbaycan haqqında ilk dəfə olaraq ümumiləşdirici sənədin-faktların icmalının hazırlanmasına dair qərar qəbul edildi.Sənəd ÜTT katibliyi tərəfindən hazırlanaraq Azərbaycana təqdim olunmuşdur.Sənədə əlaqəli təşkilatlar tərəfindən fikir və təkliflər bildirilmişdir.Azərbaycanın ÜTT-ə üzvlüyü ilə bağlı son 11-ci iclas 21 Fevral 2014 tarixində Cenevredə reallaşdı.İclasda Azərbaycan təmsilçi heyyəti başçısı,Xarici İşlər Nazirinin köməkçisi Mahmud Məmmədquliyev ölkənin son sosial-iqtisadi vəziyyəti haqqında göstəriciləri,mallar və xidmətlər üçün ikitərəfli danışıqlarda son vəziyyəti,ticarət siyasəti ilə qanunvericilikdə dəyişiklikləri,ÜTT katibliyinə təqdim olunan son sənədlər haqqında söhbət etmiş və ticarət rejiminin ÜTT tələblərinə uyğunlaşdırılacağı barədə Azərbaycanın qətiliyini qeyd etmişdir.Görüşmə sonrası üzv ölkələrin nümayəndələri Azərbaycan üzrə hazırlanmış İşçi-Grup Hesabat Layihəsini gözdən keçirmiş və ticarət siyasəti ilə bağlı olan vergi azadolmalarXı,investisiya sahəsində endirimlər,xarici şirkətlərin fəaliyyətləri,özəlləştirmə,sağlamlıq və fitosanitariya tədbirləri,fikri mülkiyyət məsələləri,subsidiyalaşdırma,tranzit və.s məsələlər haqqında müzakirələr aparmışlar.

İclasın sonunda çalışma qrupunun idarəçisi Walter Levalter müzakirələrin müsbət keçdiyini bildirmiş,bir sonrakı mərhələ olaraq üzv ölkələrin fikir və suallarını Azərbaycan tərəfinə ünvanlanacağını bildirmişdir.

Azərbaycanın görüşmələr zamanı tutacağı 4 əsas istiqamət bəlli olmuşdur.

1. 
   Malların ticarəti üzrə
   
2. 
   Xidmət ticari üzrə
   
3. 
   Fikri Mülkiyyət üzrə
   
4. 
   ÜTT qaydalarında kənarlaşan məsələlər üzrə
   

Bu mövqenin prinsiplərinin açıqlanmasından önce bildirmək lazımdır ki,danışıqların həyata keçirildiyi müddətcə ölkəmizin iqtisadi maraqlarına uyğun olmayan qərarların qəbulundan qorunmaq məqsədi ilə biznes dairələri ilə müzakirələr aparılmalı,üzv olmanın prossesində şəffaflığa nail olunmalıdır.Belə bir təşkilata üzv olmanın ziyanda daha çpx fayda gətirməsi,ölkənin iqtisadi quruluşuna və inkişaf səviyyəsinə bağlıdır.ÜTT-ə üzv olma ölkə iqtisadiyyatı üçün müsbət irəliliyişlər gətirəcəkdir.Məsələn,xarici ticarətin liberallaşması,dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya,tariflərin azaldılması,bariyerlərin qaldırılması kimi bir çox müsbət nəticələri ola bilər.Bu nəticələrin əldəolunması üçün Azərbaycan hazırkı vəziyyətdə mövcud olduğu şərtləri hər tərəfli dəyərləndirməlidir.

İqtisadi əlaqələr beynəlxalq miqyasda sosial əmək bölgüsü nəticəsində ortaya çıxır və inkişaf edir. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər ölkənin və onun regionlarının iqtisadi inkişaf səviyyəsinə və istiqamətinə təsir edən mühüm amildir. Hər bir ölkə və onun tərkib bölgələri beynəlxalq iqtisadi əlaqələrdən təsirlənən öz səviyyələrinə və iqtisadi inkişaf istiqamətlərinə malikdirlər. Dövlətlər hər iki tərəfə maraq göstərdiyi sahələrdə əməkdaşlıq edir, hər bir ölkəyə mənfəət gətirən qarşılıqlı faydalı müqavilələr bağlayırlar.

Əmək bölünməsi sayəsində yüksək məhsuldar istehsal vasitələrindən geniş istifadə olunur, elm və texnologiyanın son nailiyyətləri istehsala gətirilir və sosial əmək məhsuldarlığı artır.

• 
  Beynəlxalq əmək bölgüsü bölünməsi bütün ölkələri əhatə edir və onların dövlətlərin əhalisinin uyğunluğu (fərqli ölkələrin əhalisinin fərqləndirilməsi və tarixi istehsal bacarıqları).
  
• 
  dövlət iqtisadiyyatlarının uyğunluğu (iqtisadi inkişaf səviyyəsi və müəyyən dövlətlərin iqtisadi ixtisaslaşması);
  

qarşılıqlı əlaqəsi daha da intensivləşir, bütün dünya iqtisadiyyatı iqtisadiyyat baxımından daha səmərəli şəkildə inkişaf edir. Təsir faktoru - maddi malların istehsal üsulu və ən başlıcası, istehsal münasibətləri xarakteri, çünki beynəlxalq iqtisadi münasibətlər istehsal əlaqələri sahəsinə aiddir.

Həm də ölkələr arasında sosial əmək və iqtisadi əlaqələrin beynəlxalq bölünməsinin inkişafı aşağıdakı amillərdən çox təsirlənir:

İndi hər bir dövlətin sosial əmək və iqtisadiyyat dövlətinin beynəlxalq bölünməsinin inkişafı texnologiyanın inkişafı - elmi və texnoloji inkişafdan çox təsirlənir. Dövlətlər arasındakı siyasi əlaqələrin vəziyyəti və dünyadakı vəziyyət həm də beynəlxalq əmək bölgüsünə təsir göstərir.

Ümumiyyətlə, əmək qabiliyyətinin beynəlxalq səviyyədə bölünməsi cəmiyyətin ehtiyaclarını təmin etmək üçün dövlətlərin əməkdaşlığı sayəsində, elmi əmək qabiliyyətinin artırılması ilə yanaşı, ən son elmi və texnoloji nailiyyətlərə əsaslanaraq istehsal məhsuldarlığın artması ilə əldə edilə bilər.

İnteqrasiya mükəmməl, sabit iqtisadi münasibətlər və əməyin bölüşdürülməsinə kömək edir, bərabər sosial-iqtisadi sistemə malik olan ölkələrin iqtisadi inkişaf səviyyələri baxımından oxşar beynəlxalq iqtisadi komplekslərin yaradılmasına gətirib çıxarır. İqtisadi inteqrasiya fərdi müəssisə və sənaye arasında mövcuddur. İnteqrasiya proseslərinin tənzimlənməsində xüsusi rol dövlətlərarası təşkilatlara məxsusdur. İnteqrasiya ölkələrin iqtisadiyyatında dərin struktur dəyişikliklər ilə əlaqədardır, bunun əsasında yeni iqtisadi nisbətlər yaranır və əmək məhsuldarlığının artmasına səbəb olur.

Xarici iqtisadi əlaqələr dövlətin inkişafında böyük rol oynayır. Xarici iqtisadi fəaliyyət dövlətlərə iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində əməkdaşlıq etməyə imkan verir. Ölkənin daxili problemləri və müasir dünyanın tendensiyaları xarici iqtisadi əlaqələrin əsaslı yeni bir rolu olduğunu göstərir: daha fəal, məqsədyönlü xarici iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsinin vacibliyi - əmək qabiliyyətinin beynəlxalq bölünməsinin dərinləşməsi, ölkələr arasında iqtisadi kommunikasiyanın inkişafıdır.

Hər bir dövlət daha dinamik inkişafı üçün beynəlxalq əmək bölgüsünə aid olan faydaları istifadə edir. Azərbaycan üçün elmi və texniki nailiyyətlərə əsaslanan sosial istehsalın daha intensiv inkişaf etdirilməsi lazımdır. Xarici iqtisadi fəaliyyət bu gün dövlətin əsas fəaliyyətlərindən biridir. Müasir vəziyyətdəki xarici iqtisadi kompleksə aktiv, transformativ dəyər verilir, Azərbaycan iqtisadiyyatının mühüm tərkib hissəsi olur. İqtisadi xərclərin iqtisadiyyatı, elmi və texniki tərəqqinin sürətləndirilməsi, əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəlməsi, Azərbaycan iqtisadiyyatının dünya siyasətində və siyasətində rolunun və təsirinin artması kimi iqtisadi artım amillərinin xarici iqtisadi münasibətlərə bərabər olması.

Xarici ticarətin milli iqtisadiyyatın inkişafına təsiri

Xarici ticarətin milli iqtisadiyyatın inkişafı üçün əhəmiyyəti aşağıdakılardır:

• 
  milli resurs bazasının və daxili bazarın birtərəfli məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılması;
  
• 
  milli iqtisadiyyatlardakı reproduksiya prosesi güclənir: kütləvi istehsalın təşkili, avadanlıqların yüklənməsinin dərəcəsi artır, yeni avadanlıq və texnologiyaların tətbiqi səmərəliliyi artır;
  
• 
  artım, sənayeləşmə, iqtisadi artımın artması, təbii sərvətlərin və əməyin istifadəsinin səmərəliləşdirilməsi, nəticədə əmək məhsuldarlığının və gəlirlərinin artmasına şərait yaratmaq;
  
• 
  ölkədə ixracın artması əsasında yeni iş yerləri yaradılır;
  
• 
  Ölkənin beynəlxalq ixtisaslaşma səviyyəsi artır.
  

Azərbaycanın xarici ticarəti ölkənin işləyən əhalisinin əhəmiyyətli bir hissəsi üçün məşğulluq təmin edir, manatın sabitliyinə təminat verir, ölkənin artan dövlət büdcəsini təşkil edən mühüm bir qüvvədir və bir çox cəhətdən Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatının davamlı inkişafını təmin edir. Ölkənin ÜDM-in böyük hissəsi ixrac əməliyyatlarında yaranır.