Jurnalistika fakulteti

Dialektal leksika.
Dialektizmlar — adabiy tildati dialektlarning oʻziga xos hududiy unsurlari. Dialektizmlarlar tilshunoslikning barcha sohalari (fonetika, leksika, morfologiya, sintaksis va boshqalar)ga taalluqli. Badiiy ijodda dialektizmlarlar narsa, voqea va hodisaga mahalliy urgʻu berish maqsadida qoʻllaniladi, bundan tashqari personaj nutqini individuallashtirish uchun foydalaniladi. Biroq, bunday qoʻllash tufayli dialektizmlarlar adabiy tilga oid boʻlib qolmaydi. Dialektizmlarlarni qoʻllash uslublararo ham cheklangan. Badiiy uslubda ancha keng, publitsis-tik uslubda qisman qoʻllangani holda ilmiy, rasmiy uslublarda deyarli uch-ramaydi. Baʼzi soʻzlar adabiy til va dialektda qullangani holda boshqa dialektda boshqa maʼnoni ifodalaydi. Mas, „shoti“, „tovoq“ Fargʻona til shevalarida „narvon“, „lagan“ni bildirsa, adabiy tilda „arava shotisi“ „kosaga oʻxshash idish“ni anglatadi. Xorazm shevasiga xos „gʻoʻch“ soʻzi — „mard“, „botir“; „nishatamiz“ — „nima qilamiz“ degan maʼnoni bildiradi. Dialektizmlarlardan oʻrinli foydalanish badiiy ijodning, umuman nutqning badiiyligini, uslubning fazilati, taʼsir-chanligini oshiradi.
Dialektal leksika ma’lum hududda yashaydigan hamma kishilar qo’llaydigan, o’sha hudud aholisi nutqiga xos bo’lgan so’zlardir. Bundan tashqari dialektal leksika faqat og’zaki nutqqa xosdir. Bu jihatdan u oddiy so’zlashuv leksikasiga o’xshab ketadi. Lekin oddiy so’zlashuv leksikasining qo’llanilishi doirasi territoriya jihatdan chegaralangan bo’lmaydi.
Dealektal so’zlar adabiy til leksikasi hisoblanmaydi. “Dialektizm – umumtilga emas, balki shu umumtilning mahalliy ko’rinishlari bo’lgan dialektlarga xos hodisa; Shunga ko’ra bular odatda biror dialektning vakillari nutqida ishlatilib, ko’pincha boshqa dialektlarning vakillariga, shuningdek, adabiy tilga ham xos bo’laydi.
Dialektizm asosan uch turli:
Lug’aviy dialektizm – lug’aviy birliklardagi turi.
Grammatik dialektizm – grammatik hodisalardagi turi (masalan, ba’zi dialektlarda o’rin ma’nosi uchun – ga, aksincha, jo’nalish ma’nosi uchun –da ishlatilishi kabi).
Fonetik dialektizm – tovush talaffuzi va tovush o’zgarishiga bog’liq turi (masalan, ovoz tovushlarining ba’zi dialektlarda cho’ziqroq va yumshoqroq talaffuz qilinishi, ayrim dialektlarda bir tovush o’rniga boshqa tovushning kelishi va boshqalar)”.
Dialektal leksika adabiy butunlay o’zlashib ketsa, unday leksika dialektal leksika doirasidan chiqib, chegaralanmagan leksik qatlamga kiradi. Masalan, darg’a (o’g’. qip) – kema boshlig’i, kapitan, archimoq (Farg’ona), shamoyil, ziyod, yelvagay, aymoqi kabi so’zlar keyingi yillarda o’zbek tilining turli dialektlardan adabiy tilga o’zlashgan so’zlardir.
“Hozirgi o’zbek tilining ham qishloq, tuman va viloyatlaridagi shevalari farqlanadi. Masalan, sut beradigan qoramolni turli shevalarda sigir – siyir – sig’ir – mol – inak; tomga oyoq qo’yib chiqadigan asbobni narvon – shoti – zangi (zanggi) deb ataydilar. Shuningdek, kepchik – zog’ama – yelpishtovoq; keli – o’g’ir – so’ki; qalampir – garmdori – buruch; nonpar – nompar – chekich – chakich – tikach – bejak kabi turli shakllarda ishlatiladigan predmet nomlari bo’yicha juda ko’p misollar keltirish mumkin. Bu hol O’zbek tilining nihoyatda boy so’zlar xazinasiga ega ekanligining yaqqol dalilidir”^[4].
Dialektal so’zlar qo’llanilish jihatdan ikki guruhga bo’linadi:
Progressiv dialektizmlar.
Regressiv dialektizmlar.
Progressiv dialektizmlarning tilda ekvivalenti bo’lmaydi. Predmet yoki hodisaning yagona ifodasi sifatida adabiy tilga o’zlashib, adabiy tilni yangi so’z bilan boyitadi. Regressiv dialektizmlarning esa tilda aniq ekvivalenti bo’ladi: og’iz – ovuz, buzoq – buzov.
“Tilning lug’at boyligida leksik dialektizmlardan tashqari, frazeologik dialektizm ham uchraydi”.
Badiiy adabiyotda va kinofilmlarda mahalliy hayotni aks ettirish, asar qahramonlari nutqini real berish maqsadida dialektizmlardan foydalaniladi. “Ayrim leksemalar adabiy tilda boshqa, shevada boshqa ma’noda ishlatiladi. Masalan, [pashsha] leksemasi sememasi lug’atda “yozma qo’sh parda qanotli hasharot” deb berilgan. Biroq ayrim shevalarda u [chivin] leksemasi o’rnida ishlatiladi. “Ikki qanotli, uzun mo’ylovli qon so’ruvchi mayday hasharot” sememasi esa [pashsha] leksemasi o’rnida ishlatiladi”.
“Dialektizm umumtil lug’at boyligining nisbatan oz miqdori tashkil etadi. Shu oz miqdor leksemalardan ham adabiy tilga saylab kiritiladi”.